Inwentarz sztuki Torunia

English
, , , ,

Tryptyk św. Wolfganga, warsztat toruński, 1505 r. i krótko przed

korpus otwarty: 200 × 171 × 30 cm; 75 × 263 × 53 cm (predella); rzeźby: św. Wolfganga: 170 × 48 × 30 cm; św. Bartłomieja: 145 × 44 × 35 cm; św. Szymona: 145 × 44 × 35 cm; św. Wolfganga [z predelli]: 48 × 14 × 13 cm; św. Marii Magdaleny [z predelli]: 47,5 × 14 × 13 cm.

LOKALIZACJA: Prezbiterium, w funkcji nastawy ołtarza głównego

  • Retabulum drewniane, wykonane w przeważającej części z drewna dębowego. Korpus i predella skrzyniowe. Gruntowane i złocone, miejscami polichromowane.
  • Rzeźby z korpusu pełnoplastyczne, opracowane z trzech stron, od tyłu drążone; figury z predelli opracowane z wszystkich stron, a część z tyłu spłaszczona. Wykonane z pojedynczych bloków drewna zapewne lipowego. Gruntowane zapewne zaprawą kredowo-klejową. Polichromowane, złocone i srebrzone.
  • Malowane kwatery na skrzydłach wykonane na gruncie kredowo-klejowym w technice tempery z olejem. Warstwy technologiczne polichromii i złoceń nie były badane.

__________________

  • Nastawa ołtarzowa ma formę tryptyku z parą ruchomych malowanych skrzydeł, poniżej otwarta predella. Całość posadowiona na drewnianym siedmioosiowym cokole z 1950 r. wypełnionym płycinami z motywami maswerkowymi i plecionką, w osi wysunięte przed lico tabernakulum.
  • bprostopadłościenna; na złoconym tle ryte romboidalne pola z syntetycznymi ornamentami lilii i liści winorośli; niżej z motywem szachownicy. W skrzyni siedem rzeźb: dwie późnogotyckie – Maria Magdalena i św. Wolfgang, pozostałe neogotyckie – Dorota, Pieta, Apolonia, Juda Tadeusza, Agnieszka. Górna krawędź predelli szersza. Skrzynia pod górną deską zwieńczona ażurowym, astwerkowym fryzem. Po bokach skrzyni malowane, zielone wsporniki o wykroju ćwierci koła, z malowanymi en grisaille liśćmi winorośli. Na lewym policzku malowane w półpostaci przedstawienie św. Barbary; na prawym nierozpoznanej świętej oraz prostokątne drzwiczki na metalowych zawiasach. Na predelli nieco szersza, profilowana deska.
  • Korpus zbliżony do kwadratu. W środku trzy pełnoplastyczne rzeźby – pośrodku, nieco wyższa św. Wolfganga w stroju biskupim, po lewej św. Bartłomieja, po prawej św. Szymona. Na tylnej ścianie rytowane i złocone motywy wici z liśćmi winorośli; za głowami figur duże ryte nimby z napisami w otokach. Od lewej: Bartholomaeus ascendit ad celos, fedet a dextra;  Sanctus Wolfgangus Episcopus Regensp; Simon remissionem peccatorum carnis. Korpus zwieńczony trzema ażurowymi, astwerkowymi łukami o wykroju oślego grzbietu. Od frontu, na krawędziach skrzyni oraz skrzydeł wąskie półkolumienki z przewiązkami.
  • Na awersach skrzydeł po dwie malowane kwatery z przedstawieniami Ojców Kościoła. Na lewym skrzydle u góry św. Grzegorz Wielki, poniżej św. Augustyn lub Ambroży; na prawym od góry św. Hieronim, poniżej św. Augustyn lub Ambroży. Na rewersie lewego skrzydła, od góry św. Małgorzata, poniżej św. Apolonia; na prawym św. Dorota, poniżej św. Agnieszka.
  • W zwieńczeniu tryptyku umieszczony wtórnie gotycki krucyfiks. 

 ________________________________

WPIS: ©  Wiktor Binnebesel, 2024

Zalecane cytowanie:  Binnebesel W., Tryptyk św. Wolfganga
Inwentarz Sztuki Torunia online, Katedra – Prezbiterium, 2024
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-sw-jana-chrzciciela-i-sw-jana-ewangelisty-w-toruniu/

Spis treści

Stan zachowania

Stan ogólnie dobry – drobne spękania gruntu, polichromii i złoceń; obiekt zakurzony; uszkodzona lewa ścinka predelli; zakres ruchu skrzydeł bardzo ograniczony przez wypaczenia drewna; rzeźba św. Wolfganga z predelli uszkodzona frontowa ścian plinty; drobne spękania gruntu, polichromii i złoceń; obiekt zakurzony.

  • 1819 r. – zapewne restaurowany: AADDT, ABKT, sygn. 37, Inwentarz z 1819 r. z późniejszymi uzupełnieniami, t): „[…] Ist vorhenden, und ist neu in Jahr 1819 reparirt”. Niewykluczone, że wówczas na korpusie umieszczono trzy późnogotyckie rzeźby – św. Marcina, Wolfganga i Tron Łas
  • 20 I 1909 – IV 1911 r. – prace konserwatorskie prowadzone przez Conrada Steinbrechta, głównym wykonawcą Andreas Wesolowsky (Malbork), pod nadzorem Bernharda Schmida – m.in. oczyszczenie, podklejenia odspojeń, uzupełnienia polichromii i złoceń, wykonanie brakujących figurek do predelli (Osmar Trillhase z Erfurtu) BINNEBESEL 202
  • W 1939 r. tuż przed wybuchem wojny lub na jej początku tryptyk został rozebrany, spakowany do skrzyń i przewieziony do domu przy ul. Schulstrasse 9 – podczas pakowania rzeźby i predellę uszkodzono.
  • 1950 r. – prace konserwatorskie w związku z przenoszeniem tryptyku do prezbiterium – J. Kuklis – „polegała na wyrównaniu poziomu deski, naprawie gruntu i zaretuszowaniu. Po usunięciu nagromadzonego na powierzchni kurzu, za pomocą środka chemicznego zregenerowano werniks, który „oślepł” […]. Następnie zmontowano tryptyk z XIV–wiecznym krucyfiksem, jako ołtarz główny w kościele św. Jana”. Postument pod nastawę wykonał Ludwik Konkolewski według projektu prof. Stefana Narębskiego  KLAWITTER 1952, s. 17; KWIATKOWSKI 2002, s. 308.

 

Dokumentacja fotograficzna

Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (35)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (14)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (39)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (40)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (38)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (37)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (26)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (13)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (36)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (15)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (1)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (16)
Tryptyk św. Wolfganga, predella, fot. J. Raczkowski (27)
Tryptyk św. Wolfganga, predella, fot. J. Raczkowski (29)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (28)
GP Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (1)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (25)
GP Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (2)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (12)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (42)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (6)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (11)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (24)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (23)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (18)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (17)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (22)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (19)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (8)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (7)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (21)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (20)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (10)
Tryptyk św. Wolfganga, fot. J. Raczkowski (9)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Grzegorz, fot. J. Raczkowski (33)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Hieronim, fot. J. Raczkowski (34)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Ambroży fot. J. Raczkowski (4)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Augustyn, fot. J. Raczkowski (41)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Grzegorz, fot. J. Raczkowski (2)
Tryptyk św. Wolfganga,malowidło awersu - św. Hieronim, fot. J. Raczkowski (5)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Augustyn,fot. J. Raczkowski (31)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Augustyn, fot. J. Raczkowski (30)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Ambroży, fot. J. Raczkowski (32)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło awersu - św. Ambroży, fot. J. Raczkowski (3)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło rewersu, fot. J. Raczkowski (44)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło rewersu, fot. J. Raczkowski (43)
Tryptyk św. Wolfganga, malowidło rewersu, fot. J. Raczkowski (45)

Historia

  • Tryptyk ufundowany został najpewniej przez Caspara Welkera – wikariusza tegoż kościoła oraz kanonika kapituły chełmińskiej. Dokument erygujący wikarię dla dwóch duchownych wystawiony został w 1505 roku (APT, KśJ, sygn. 1; ADP, DE–V, sygn. 17; AADDT, ABKT, sygn. 51, s. 33, nr B4 (nowożytny odpis).)
  • Jak wynika z nowożytnego odpisu, fundacja ta została potwierdzona w 1506 r. bp. Nicolausa Crapitza (AADDT, ABKT, sygn. 51, s. 33–34, nr B5).
  • Zdaniem Strzesza fund. ołtarza nastąpiła ok. 1502 r., zaś jego poświęcenie miało miejsce w 1506 roku, VIS. 1667–1672 [1903], s. 201: „fundavit circa annum 1502; altare hoc ss. Bartholomaei, Simonis et Iude, aposolorum, Wulfgangi, Margarethae, Dorotheae, Apolloniae, Agnetis, virginum, die Veneris, in crastino s. Hedvigis electae, anno 1506 in castro Lubaviensi, Culmensis dioecesis, erexit litterarumque huiusmodi erectionis in grandi pargameno instrumentum Honorabilis Nicolaus Crapicz, clericus dioecesis Vladislaviensis, confecit sub signo tali genuine express: scutum in trunco desecto appensum cum insigniis armorum Rola”.
  • Pierwotnie funkcjonował jako nastawa przy pierwszym od zachodu filarze południowym – na co wskazuje już kolejność beneficjów w wykazie prebend z 1541 roku:  s. 160–162; AADDT, ABKT, sygn. 51, Regestrum omnium Beneficiorum sive Ministeriorum Totius Civitatis Thorn pro Fraternitate Sacerdotum Anno 1541 conscriptum, k. 8v: „Decimumquartum Beneficium sub titulo sancti Wolffgangi. Primum Ministerium sue datum a Vnbli Dno Gaspare Wilker olim Canonico Culmens. Decimumquintum Beneficium sub Titulo similter Wolffgangi in eodem Altari. Seum dum Ministerium est fundatum a p…fato Dno Gaspare Welker”.
  • Odnotowany archiwalnie: w 1524 r., w spisie sreber z 1596 r. INWV. 1596 (JOANNIS), wizytacji z l. 1667–1672 VIS. 1667–1672 [1903] (tutaj po raz pierwszy dokładnie określona jego lokalizacja: „Altare s. Volffgangi, episcopi, cuius statua, concinne sculpta, sanctis apostolis Bartholomaeo et Simone non dissimilis artificii associata, mensam habens integro marmore clausam, fundavit circa annum 1502 Vnblis Gaspar Weller de Stargardia, canonicus Culmensis, ecclesiae parochialis ss. Ioannis Baptistae et Ioannis Evangelistae, maiori oppidi Thorunensis vicarius perpetuus”), oraz źródłach  z 1706 VIS. 1706, s. 253: „Altare Sancti Volfangi ad Tertiam Columnam”,VIS. 1724 (JOANNIS),  INV. 1798–1814 (JOANNIS) „18vo Altare S. Wolfgangi Episcopi omni vacans devote et ornata”; „t. Ołtarz Sgo Wolffgang z Apostołami Szymona i Bartolamea”. Dopisek ołówkiem: „cokolwiek ozdobiony”; VIS. 1814: „19. Altare S. Wolffgangi Eppi ad latera sua Effigies Ss. Simonis eet Bartholomei Aplorum habentis – Hoc altare est veteris sed sat decentis sculpturae – mensa ex integro saxo”; INV. 1819 (JOANNIS): t) das Altar des heiligen Wolffgang des bischofs nebs denen Apostoln Simon und Bartholomaeui”. INV. 1842–1845 (JOANNIS): : „19. Der Altar der heil Wolfgang des Bischofs, den zu seinen Seiten die Abbildungen der heil Apostel Simon und Barthol nebst einer Statue der gegeißelte Heiland vorstellend hat. Dieses Altar ist zwar von alter, zeilich? … Bildhauer Arbeit. Der Tisch besteht aus einen marmorenen Stein”. Obok wzmiankowana jest tu (nebst)  rzeźba Zbawiciela (Statue der gegeißelte Heiland) – tym razem określona, jako ubiczowany. Figura ta została odnotowana również przez Wernickego obok (nebst) tryptyku. Dopisek pochodzący najpewniej z 1845 r. wskazuje, że figura ta (określona jako bardzo mizerna)  została przeniesiona przez proboszcza do Świerczynek.
  • W 1935 r. skrzydła tryptyku były eksponowane w Warszawie na wystawie polskiej sztuki gotyckiej.
  • Po II wojnie światowej przeniesiony do prezbiterium, co planowano już w l. 40. W 1950 r. Stefan Narębski we współpracy z Edwardem Kwiatkowskim wykonali projekt nowego ołtarza głównego. Zapewne jeszcze w tym samym, lub na początku następnego roku tryptyk umieszczono w nowym miejscu. W zbiorach toruńskiej kurii zachowały się fotografie wykonane podczas montażu retabulum. Nową predellę wykonał Ludwik Konklewski. W miejsce zwieńczenia zamontowano krucyfiks znad łuku tęczowego KWIATKOWSKI 2002, s. 308.

 

Rozpoznanie

Dokumentacja historyczna

Dokumentacja badawcza

Badania dendrochronologiczne:

Barbara Gmińska-Nowak, Analiza dendrochronologiczana nastawy ołtarza św. Wolfganga. Toruń, Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, maszynopis, Toruń 2024.

Dokumentacja gigapixel

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane

Kontakt: heritage@umk.pl, jracz@umk.pl

Inwentarz Sztuki Torunia. All Right Reserved 2022