Tarcza z herbem Esken (von Esken, Essken), 1596? (MOT) 

59 × 52 × 1,7 cm

LOKALIZACJA: Muzeum Okręgowe w Toruniu, nr inw.

MT/M/384/SN

  • Olej na desce. Podłoże z drewna iglastego, z dwóch desek wyciętych stycznie, prawa (od lica) szersza. Odwrocie opracowane dłutem, lico opracowane gładko; pokryte biała zaprawą prawdopodobnie kredowo–klejową, oryginalna warstwa malarska olejna zachowana w znacznym stopniu uzupełniona, boczne krawędzie podłoża pokryte brązowa warstwą, prawdopodobnie wtórnie.

____________

  • Malowana tarczy renesansowa dwudzielna w pas. W polu górnym srebrnym gwiazda złota, w polu dolnym czerwonym pas srebrny. Hełm z toczenicą i płaszczem czerwonym z podbiciem srebrnym; w klejnocie dwa rogi myśliwskie: czerwono-srebrny i srebrno-czerwony, między którymi gwiazda złota, jak w herbie. Tło brązowe, pod górną krawędzią tarczy napis VON ESSKEN kolorem ugrowym, rozdzielony klejnotem. Na odwrociu napisy: u góry No 81. czarną farbą oraz A.184. białą farbą, u dołu nr inw. S/384/MPT. białą farbą oraz nalepka Muzeum Okręgowego w Toruniu.
  • Zgodnie z tradycją górne pole herbu winno być błękitne. Numer 81 na odwrociu odpowiada numeracji u Austena ( MIKULSKI 2015, s. 15).

_____________

WPIS: © Michał F. Woźniak i Franciszek Skibiński, Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud, 2023

Zalecane cytowanie:
Woźniak M., Skibiński F., Szmit-Naud E., Tarcza von Esken
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Dziedzictwo rozproszone, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/

Spis treści

Stan zachowania

W przeszłości dwukrotnie przemalowana, poddana konserwacji w 2016 roku. Usunięto werniksy i przemalowania chemicznie i mechanicznie, zawerniksowano werniksem akrylowym, uzupełniono ubytki warstwy malarskiej i zrekonstruowano detale, zawerniksowano werniksem ketonowym satynowym w rozpylaczu (DK/2/2016).

Podłoże wyraźnie zdeformowane wypukło (strzałka  ugięcia ok 4cm). Ślady żerowania owadów, warstwa malarska przemyta, przetarta do zaprawy, lokalnie głębsze ubytki, większe zniszczenia silniejsze wzdłuż włókien podobrazia, ubytki dotyczą co najmniej 60% powierzchni (uzupełnione).

Dokumentacja fotograficzna

Historia

Pierwotnie zespół tarcz wisiał na północnej ścianie prezbiterium kościoła NMP, w pięciu rzędach. Zachowane tarcze w liczbie 16 w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu, eksponowane w Sali Mieszczańskiej ratusza staromiejskiego w Toruniu. Zbliżone kształtem do typu wczesnogotyckiego (gotyckiego), malowane na całej powierzchni lica.

Źródła:

  • Austen (APT, Kat. II, XII-7);
  • Praetorius (Rps., KM, sygn. 130, k. 404-405);
  • Zernecke (PAN BG, Ms. 1370, k. 58-62);
  • Steiner (ed. Biskup 1998, s. 77-80, 205-207); Schultz (MNK, rkps. 1045a);
  • Zernecke 1727, s. 229-230.

Rozpoznanie

Tarcze zostały umieszczone na północnej ścianie prezbiterium decyzją rady miejskiej z 1596 r. W tym celu prawdopodobnie na zlecenie burmistrza Heinricha Strobanda została sporządzona niezachowana dziś, wzmiankowana przez Zerneckego księga, na podstawie której wykonano następnie 97 tarcz z herbami. W 1603 r. zbiór uzupełniono (SEMRAU 1892, s. 57; MIKULSKI 2015, s. 28, 30; wg Arszyńskiego zbiór miał powstać dopiero wtedy, co jednak wynika zapewne z błędnej interpretacji źródeł (ALBUM STEINERA [1998], s. 207). Wg Mikulskiego można dopatrywać się ich w herbach rodzin, które weszły do rady po 1596 r. i których chronologia wchodzenia do rady nie była już ściśle odzwierciedlona w kolejności zawieszania tablic w kościele (Mikulski 2015, s. 28). Spośród zachowanych tarcz do tej grupy być może należały tarcze z herbami Kochański i Giese (MIKULSKI 2015, s. 220, 247). Tarcze były umieszczone w prezbiterium kościoła w 5 rzędach. Przynajmniej częściowo odnawiane przed lub w 1688 r. W 1729 r. tarcze zostały zdjęte, w styczniu 1733 r. przekazane radzie i przeniesione do ratusza, w 1738 r. powieszone w Sali Mieszczańskiej i innych pomieszczeniach na piętrze. Już wtedy zbiór był zdekompletowany i liczył 56 obiektów (ALBUM STEINERA [1998], s. 205). Przed zawieszeniem tarcz ich renowacji na zlecenie władza miasta dokonał malarz toruński Krzysztof Krystian Marquardt ( ŁYCZAK 2014). Wg Arszyńskiego, część tarcz mogła zaginąć w 1812 r., gdy ratusz pełnił funkcję francuskiego szpitala wojskowego (ALBUM STEINERA [1998], s. 207).

Najstarszy znany przerys powstał w 1688 r. na polecenie burmistrza Jana Austena, prawdopodobnie w związku z przeprowadzaną w tym czasie renowacją tarcz. Numeracja na odwrociach zachowanych tarcz w większości odpowiada właśnie numeracji u Austena (MIKULSKI 2015, s. 13–16). Z 1715 r. pochodzi spis Praetoriusa, z tego samego czasu pochodzi album Zerneckego. Krótko po zawieszeniu tarcz w ratuszu ich rysunki wykonał Steiner.

Liczba powstałych tarcz nie jest pewna. Herbarz Austena zawierał 98 przerysów herbów, Praetorius pisał o 100 tarczach istniejących w 1715 r., chociaż wymienił jedynie obiekty od nr 22 wzwyż (Rps., KM, sygn. 130, k. 404). Od 22 tarczy swój opis zaczął też Zernecke (PAN BG, Ms. 1370, k. 58–62). Możliwe jednak, że ich liczba była nieco inna, ponieważ poszczególni autorzy mogli nie uwzględnić wszystkich herbów (MIKULSKI 2015, s. 17–18). Sądząc po numeracji Steinerowi znanych było 100 tarcz, jednak jego przerys zawiera jedynie 98 wizerunków, odnotował w ratuszy jedynie 56 z nich. W tym samym czasie powstał zbiór rysunków Georga Petera Schultza, przy czym prawdopodobnie obaj korzystali przy rekonstrukcji z tego samego, nieznanego dziś źródła, pochodzącego sprzed 1688 r. (MIKULSKI 2015, s. 23). Także Semrauowi znanych było 98 tarcz (SEMRAU 1892, s. 57), natomiast odnotował istnienie 55 tablic. Wśród nich znalazły się niektóre spośród uznanych przez Steinera za zaginione, co może świadczyć o bardziej złożonym losie części tablic w XVIII-XIX w. (SEMRAU 1892, s. 57; MIKULSKI 2015, s. 12).

Napisy na odwrociach tarcz zawierają też dawne numery inwentarzowe Muzeum, naniesione białą farbą, stosowane kolejno po sobie od 1947 od ok. 1970: cyfra poprzedzona literą A (dla zbiorów artystycznych), oraz młodszy zapis trójczłonowy: lit. S (Sztuka), cyfra nru inwentarzowego, skrótowiec MPT (Muzeum Pomorskie w Toruniu); MPT zastąpiono następnie skrótowcem MT (Muzeum w Toruniu).

 

Dokumentacja historyczna

Brak

Dokumentacja badawcza

  • Dokumentacja w bliskiej podczerwieni (NIR), fot. J. Raczkowski, 2021
  • Dokumentacja fluorescencji wzbudzonej UV, fot. J. Raczkowski, 2021
  • Badania dendrochronologiczne, B. Gmińska-Nowak

Dokumentacja gigapixel

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane