Tablica epitafijna, Chrystus Nauczyciel, Toruń, ok. 1400 (MNW)

332 (z ramą 344) × 127,5 (140) cm, szer. podobrazia (bez ramy) 134 cm

LOKALIZACJA: Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. Śr 484 MNW, depozyt parafii świętojańskiej w Toruniu.

  • Płótno naciągnięte na podłoże drewniane. Obraz wykonany tłustą temperą.

__________________________

  • Pole obrazowe o formacie wydłużonego pionowego prostokąta, ujęte w malowana czerwona ramę. W centrum obrazu, na neutralnym ciemnogranatowym tle, na którym rozrzucone są drobne złote gwiazdki, monumentalna postać Chrystusa, wypełniająca niemal całe pole obrazowe, ustawiona frontalnie na odcinku architektonicznego, ujętego perspektywicznie  podestu z filizowaną posadzką. Ukazany jako młody mężczyzna o ciemnej brodzie i długich włosach opadających na ramiona, odziany w zielonkawa jasną tunikę o dość szerokich rękawach, zagięta przy dekolcie w zakładkę, oraz czerwony płaszcz z zielonym podbiciem, zarzucony na lewe ramię i owinięty wokół ciała. Stoi wyprostowany w lekkim kontrapoście, na lewej ręce podtrzymuje otwarta księgę, lewą unosi lekko w górę w geście adlocutio. Wokół głowy trzy wiązki czerwonych promieni oraz zmalowany oranżowo nimb w szerokim brunatnym otoku, na którym białą farbą minuskułowy  napis Ego sum alfa et omega („Ego +  sum + + alfa + (…)”). W górnej części pola obrazowego dwie drobne postaci aniołów w czerwonych szatach i z czerwonymi skrzydłami, pikujących z naroży w stronę Chrystusa, z trybularzami w dłoniach.
  • Inskrypcja na otwartej księdze to kompilacja cytatów z ewangelii: Ego sum panis vivus qui de celo descendi si quis manducaverit ex hoc pane vivet in eternum \ Ego sum lus mundi qui credit in me non morietur in aeternum (strona verso „Ego. su(m) + | panis. viv|us q(ui). de. celo | (…)scendi  si q(ui)s | (…)ducaverit | (…) ho(c) pan(e) |  vivet. i(n); strona recto eternum + |  Ego su(m) lux mu(n)|di q(ui) credit i(n) | me no(n) mor(…) | (…) eter | num +”.
  • U dołu dwie pomniejszone postaci donatorów w pozie genuflexio, po lewej – kobieta w ciemnej sukni o dość niskim prostym dekolcie, z lejkowatymi mankietami u rękawów (wywiniętymi) i zarzuconym na ramiona czerwonym płaszczu, mieniącym się na żółto i podbitym białym futerkiem minnever, na głowie nosi kruseler, ze złożonych do modlitwy dłoni opada sznur paternoster z czarnych paciorków. Z palców wyprowadzona wijąca się w górę wąska banderola z napisem (….). Przed nią domalowana jeszcze mniejsza postać klęczącej niewiasty, w stroiku z koronek i kołpaczku na głowie, odzianej w ciemną suknię wierzchnią z szerokim dekoltem wyłożonym koronką i z krótkimi rękawami, spod których widoczne białe rękawy koszuli z koronkami, sięgające łokcia, z przodu spódnica otwarta, ukazuje czerwoną spódnice spodnią, przy dekolcie i na mankietach – czerwone kokardki. Po prawej stronie klęczący mężczyzna w podeszłym wieku, o siwych włosach rozdzielonych na dwie części na czubku podgolonej lekko głowy i o siwym trefionym zaroście, odziany w czarny spodni strój (widoczny tylko kaptur oraz rękawy, zakończone lejkowatymi białymi makietami, ujmującymi dłonie); wierzchem ma zarzucony luźny ciemnooliwkowy płaszcz; na posadzce spoczywa czarny beret. Z jego palców wywija się ku górze banderola z napisem czarną teksturą gotycką: Domini Iesu Christe Fili Dei vivi miserere mei („(….) Xpe Fili dei vivi miserer(….)  \ (…)ei +”. Przed nim na szatach Chrystusa domalowany (częściowo zmyty) wizerunek mniejszej postaci męskiej, o ciemnej brodzie i wąsach, w czerwonym stroju spodnim i ciemnym płaszczu (szczegóły nieczytelne).
  • Na osi obrazu na fryzie postumentu domalowany kartusz okuciowy z owalną czerwoną tarczą z wmalowanym na biało gmerkiem oraz monogramem „M.S.”.

____________________________________

WPIS: © Monika i Juliusz Raczkowscy, 2024

Zalecane cytowanie:
Jakubek-Raczkowska M., Raczkowski J., Chrystus Nauczyciel, k. XIV w. 
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół Św. Jana – Dziedzictwo rozproszone, 2024
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-sw-jana-chrzciciela-i-sw-jana-ewangelisty-w-toruniu/

Spis treści

Stan zachowania

Zabiegi konserwatorskie przy obiekcie były wykonywane w latach 1983, 1989, 1993, 2023, brak dokumentacji konserwatorskiej. Podczas ostatniej restauracji niefortunnie usunięto wtórne napisy, poświadczające kolejne re-adaptacje dzieła w okresie nowożytnym.

Historia

  • Obraz ufundowany najpewniej jako epitafium przez patrycjuszy toruńskich związanych z parafią świętojańską na przełomie XIV i XV w. których wizerunki umieszczone są na obrazie. Najpewniej od początku na drugim od zachodu filarze po strony północnej, licem zwrócony do nawy głównej.
  • Zgodnie z datą odnowienia, niestety – usuniętą podczas ostatnich prac konserwatorskich – w 1568 r. został zaadaptowany na epitafium kolejnego rodu, zachowany gmerk z inicjałami M.S. wskazuje, że  obraz przejął Michael Sieffert, przedstawiciel protestanckich elit Torunia, na urzędach miejskich wzmiankowany w latach 1560–1567 jako ławnik Starego Miasta, 1567–1577 – rajca miejski, 1567–1577 kamlarz, 1568 wzmiankowany jako sędzia SM Torunia, 1569 – wójt  (MIKULSKI 2001, s. 132, nr 419; s. 209). Epitafium zakupił najpewniej w roku swojego największego awansu zawodowego i społecznego w strukturach Starego Miasta Torunia.
  • Kolejna renowacja i adaptacja/przejęcie epitafium nastąpiło w 1691 r.; data odnotowana w całej starszej literaturze również została usunięta w 2023 r. Z tego czasu pochodzą kolejne  – mniejsze – wizerunki donatorów w strojach o cechach 2. poł. XVII w.
  • Do czasów współczesnych pozostawał na tym samym miejscu, utrwalony na archiwalnej fotografii z 1895 r. Przed 1939 r. przekazany do Państwowej Pracowni Konserwatorskiej w Zamku Królewskim w Warszawie, we wrześniu 1939 r. przewieziony do Muzeum Narodowego w Warszawie, w 1941 zabezpieczony w pracowni muzealnej. Nie eksponowany, przechowywany w magazynie, z 1985 r. zachowała się notatka o chęci oddania dzieła na powrót parafii świętojańskiej.

Rozpoznanie

Przedstawienie Chrystusa Nauczyciela jest jednym z kilku w tym rzadkim, zachodnim typie (fr. Beau Dieu), jakie zachowały się państwie zakonnym w Prusach (podobne przedstawienie znajduje się na malowidle ściennym w kościele św. Jakuba w Toruniu; typ ten reprezentuje też monumentalna rzeźba drewniana z Nowego Miasta Lubawskiego, znajdująca się przy wejściu do prezbiterium, obecnie MDP, JAKUBEK-RACZKOWSKA 2014, s. 347–348).

Dokumentacja historyczna

  • Książnica Kopernikańska w Toruniu, fot. 1895 (Alex Jacobi), sygn. T_06_47_01

Dokumentacja badawcza

Brak.

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

HEISE 1889, s. 260.

HEUER 1931, s. 63.

CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 513.

KRUSZELNICKA / FLIK 1973, s. 34.

DOBRZENIECKI 1972, s. 123.

ARS SACRA 1993, s. 44, nr kat. 21 (Halina Turska).

JAKUBEK-RACZKOWSKA 2014, s. 347-348.

Opracowania niepublikowane