9,5 × 1,6 m, postać 3,65 m
LOKALIZACJA: nawa południowa, 1. szkarpa, ścianka zachodnia.
________________________
____________________________
WPIS: © Monika Jakubek-Raczkowska & Juliusz Raczkowski, 2023
Malowidło bardzo słabo czytelne, niemal pobawione wierzchnich warstw malarskich (silne spudrowanie nastąpiło po odsłonięciu malowidła: DOKUMENTACJA 1990, s. 75). Opracowanie malarskie najlepiej zachowane w partii zwieńczenia baldachimu i na draperii płaszcza, w pozostałych partiach dobrze widoczne podrysowania i plamy płaskich podmalowań.
Malowidła z archaniołami powstały najpewniej w II fazie wystroju nawy południowej (k. XIV w.). Podobnie jak pozostałe polichromie na szkarpach, malowidło z Archaniołem Gabrielem zostało zakryte kilkoma warstwami pobiał, nakładanymi w bliżej nieokreślonym czasie (za bernardynów, i / lub podczas remontu w 1825 r. – NAWROCKI 1966); odsłonięto je w 1891 r., podczas kampanii restauratorskiej prowadzonej w kościele w l. 1890–1895 pod kierunkiem M. Hertera z inicjatywy proboszcza J. Klundera, zob. ACTA DER KOENIGLICHEN KREISBAUVERWALTUNG 1856–1909 (J. Heise, dane z maja 1892, s. 196): „Christusfigur unter Baldachin mit Spruchband (nicht lesbar) sehr mitgenommen und im Gesicht etwas verwischt, doch noch restaurationsfähig“. W okresie stu lat nastąpiła jego daleko idąca degradacja. W 1988-1990 poddane badaniom oraz konserwacji–restauracji przez pracownie M. Kozarzewskiego i R. Żankowskiego (DOKUMENTACJA 1990, s. 8); dodatkowo badane technologicznie w 2005 r. (POKSIŃSKA 2005).
W literaturze omawiającej zespół malowideł w nawie południowej przedstawienia archaniołów, traktowane jako jego integralna część, wzmiankowane są na ogół marginalnie; w kontekście Koronacji NMP odnotowali je osobno: BŁAŻEJEWSKA 2005 (1), s. 61, il. 2 i 3; STEIN-KECKS 2012, s. 318; RACZKOWSCY 2017, s. 109, il. 7. O technice wykonania zob.: DOKUMENTACJA 1990, Archanioł Gabriel: s. 15–16, łącznie: s. 63–64; o pigmentach: POKSIŃSKA 1990, s. 6–7.
Monumentalne wyobrażenia archaniołów (nawiązujące ujęciem do wcześniejszego cyklu na szkarpach), powstały jednocześnie ze sceną Koronacji NMP i dopełniły jej ceremonialny przekaz, związany najpewniej z liturgią; uzupełnieniem systemu dekoracji ścian kaplicy były malowane draperie (zachowana na ściance szkarpy) oraz zgeometryzowane ornamenty sugerujące pióra anielskich skrzydeł. To zestawienie, skoncentrowane na wątkach angelologicznych, zapewne osadzonych w duchowości św. Bonawentury, musiało mieć jakiś związek z patrocinium tego miejsca i jego liturgicznym przeznaczeniem. W dotychczasowej literaturze tej kompleksowości programu przęsła wschodniego nie dostrzegano (jedynie STEIN-KECKS 2012, s. 318, omówiła malowidła z aniołami nie w kontekście pozostałych przedstawień na szkarpach, lecz jako element oprawy dla Koronacji NMP). Wydaje się, że w przestrzeni tego przęsła mogła funkcjonować niegdyś kaplica, związana z kultem aniołów, być może powiązana ideowo z portalem lub z ołtarzem lektoryjnym.
Cały zespół polichromii pierwszego przęsła powstał łącznie i wykazuje czytelne wpływy malarstwa czeskiego (tzw. drugi styl czeski, krąg Mistrza Emaus). Najprawdopodobniej zostało wykonane przez ten sam toruński warsztat, który w kościele NMP namalował też sceny pasyjne w przęśle zachodnim i Ukrzyżowanie w przyziemiu nawy północnej; najpewniej tożsamy z warsztatem malowideł świetlicy domu przy ul. Żeglarskiej 5 w Toruniu.
Zdjęcia uczytelniają schemat kompozycyjny, podrysowani i korekty autorskie, a także – w ubytkach – resztki inskrypcji pod warstwą malarską.
RACZKOWSCY 2023 (3), s. 222-232
