LOKALIZACJA: Prezbiterium, w przestrzeni pierwszego przęsła od strony wschodnie, przy ścianie pn. i pd. – w funkcji ław chórowych, na miejscu dawnych stall średniowiecznych.
__________
________________________________
WPIS: © Łukasz Guzowski, Juliusz Raczkowski 2024
Stalle znajdujące się obecnie w prezbiterium były poddawane niejednokrotnie naprawom i zabiegom konserwatorskim. HEISE 1889 opisał je jako zniszczone (nie było już oryginalnych siedzisk: „Sitzbretter verschwunden”); BEEK-GOEHLICH 1961 odnotowała, że są dość toporne i miejscami mocno zniszczone, a ich podłokietniki wprawdzie odnawiano, ale niestarannie i prymitywnie. Opublikowana przez nią fotografia ujawnia ubytki w partii ścianek; stalle są też osadzone inaczej niż dziś, na – zapewne oryginalnym – silnie zniszczonym, wąskim podeście. Współczesnymi uzupełnieniami w strukturze mebli są obecne siedziska oraz polichromia fryzów.
Pierwotne stalle prezbiterialne, zapewne jeszcze z XIII w., nie istnieją. W latach 30. XX w. stalle zniknęły z kościoła; możliwe, że stało się to około 1938 roku, kiedy usunięto dawny barokowy ołtarz główny (najpewniej uległy zniszczeniu podczas konserwacji ołtarza); z tego kompletu przetrwał tylko fragment, znacznie wcześniej przeniesiony do Kaplicy Kopernikańskiej.
Obecne stalle zostały umieszczone w prezbiterium wtórnie. HEISE 1889 oglądał je pod wieżą, gdzie stały przy ścianie północnej i południowej. Takie ich umiejscowienie potwierdza przewodnik LANKAU 1924, s. 66 (zawarta w tej publikacji fotografia przedstawia wnętrze świątyni pod wieżą i emporą organową, ze stallami widocznymi przy ścianie północnej i południowej. Być może służyły jako stalle radzieckie (GUZOWSKI 2023).
STALLE NIEISTNIEJĄCE
Udokumentowane w prezbiterium przed II wojną światową stalle prezbiterialne należały do dwóch różnych faz. Rząd przy ścianie pd. miał krawędzie ścianek działowych opracowane plastycznie, w formie reliefowych smoków, pełzających w górę po ich konturze. Stalle przy ścianie pd. miały siedziska oddzielone pełnymi ściankami o regularnie łukowatym profilu, zdobionym w większości motywem zwiniętego pączka (podobnie jak stalle w Kaplicy Kopernikańskiej).
STALLE OBECNE
W lietaraturze najwięcej uwagi poświęciła tym obiektom BEEK-GOEHLICH 1961, s. 101–102, w monografii średniowiecznych stall z terenów dawnego państwa krzyżackiego w Prusach. Po przeprowadzeniu dokładnej analizy formalnej i stylistycznej omawianych ław, wskazała na ich zachodnie analogie i datowała na około 1500 roku. ako dodatkowy argument za wykonaniem omawianych stall w tym czasie wskazała rozbudowę kościoła farnego Starego Miasta Torunia oraz wzbogacanie jego wyposażenia pod koniec XV w. (1484, 1497). Ówczesne ożywienie gospodarcze miasta, choć krótkotrwałe, przyczyniło się do rozwoju działalności lokalnych warsztatów. Motywy ornamentalne na zapleckach stall pozostają, jej zdaniem, zagadnieniem dość problematycznym: wzorowane na starych rozwiązaniach, są jednak wykonane niestarannie i błędnie – być może jest to nowszy element, niekoniecznie związany z oryginalną formą mebli. Za Marią Beek-Goehlich stalle na około 1500 rok datował również DORAWA 1972, s. 420; z kolei Jerzy Domasłowski te „najskromniejsze spośród siedzisk toruńskich” DOMASŁOWSKI 2003, s. 158, osadził w początku XV stulecia.
Wyniki badań dendrochronologicznych (WAŻNY / GMIŃSKA NOWAK 2020) potwierdzają rezultaty analiz zabytkoznawczych, na podstawie których dokonana została próba chronologicznego rozwarstwienia stall: GUZOWSKI 2023. Według tych ustaleń ławy zostały wykonane ok. 1480 r. w konstrukcji stojakowej z zastosowaniem średniowiecznych rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych, o czym świadczy dawny system ruchomych siedzisk (montowane dawniej na drewniane kołki). Zachowały się też oryginalne zaplecki stall; fryzy z rybimi pęcherzami powstały wcześniej. ok. 1430, i zostały zaadaptowane do tej konstrukcji w bliżej nieuchwytnym momencie.
Stalle wyróżniają się wśród innych zachowanych późnośredniowiecznych ław w regionie swoim skromnym wyglądem. Najbardziej charakterystycznym ich elementem jest wykrój siedziskowych ścianek działowych wraz z umieszczoną na nich stylizowaną dekoracją architektoniczną oraz niepozorna forma zaplecków zwieńczonych (wtórnym?) fryzem ornamentalnym. Zbudowano je przy użyciu dość prostych rozwiązań konstrukcyjnych i kompozycyjnych oraz oszczędnych form wyrazu artystycznego. Użyte przy dekoracji siedziskowych ścianek działowych motywy zdradzają jednak, że stalle na pewno powstały w kręgu oddziaływań sztuki późnośredniowiecznej powstającej na terenach niemieckojęzycznych. Możliwe, że zostały zbudowane w miejscowym, toruńskim warsztacie, na którego działalność wpływ – jak na całym obszarze Pomorza – miały rozwiązania stylistyczne płynące z zachodniej Europy. Ze względu na brak bezpośrednich analogii oraz nikłe przekazy źródłowe dokładna proweniencja artystyczna stall jest obecnie niemożliwa do ustalenia. Zob. GUZOWSKI 2023.
Badania dendrochronologiczne WAŻNY / GMIŃSKA NOWAK 2020 wskazują, że stalle zostały wykonane z tzw. dębiny bałtyckiej pozyskanej w 2. połowie XV wieku; dane uzyskane dla poszczególnych próbek różniły się z uwagi na brak bielu i różną liczbę zachowanych przyrostów rocznych, ale wiążący dla datowania jest najpóźniejszy wynik z próbki zachowującej pełny przekrój: 1482+8 (data została uzyskana z próby pobranej z jednej ze ścianek działowych). Zasadniczą konstrukcję ław można zatem datować na koniec XV wieku. Deski z fryzem ornamentalnym wydatowano na lata 30. XV stulecia; wydaje się, że te elementy w obu meblach zostały dodane wtórnie i pochodzą z innych obiektów.
HEISE 1889, s. 261.
HEUER 1916 (1), s. 74–75.
REHOROWSKI 1959, s. 30–48.
REHOROWSKI 1960, s. 96.
BEEK-GOEHLICH 1961, s. 99–102.
RYMASZEWSKI 1969, s. 57.
DORAWA 1972, s. 405–430.
DOMASŁOWSKI 2003, s. 158.
GUZOWSKI 2023, passim.
