Relief w centrum: 187 × 120 × 15 cm
LOKALIZACJA: tzw. Kaplica Kopernikańska, przy ścianie wschodniej
__________________________
____________________________________
WPIS: © Monika Jakubek-Raczkowska, 2024
Stan zachowania ołtarza dobry. Retabulum po konserwacji w 1972 r. Usunięto wówczas przemalowania olejne, uzupełniono ubytki złoceń (brązą i szlagmetalem) oraz srebrzeń, w scenie Zaśnięcia zrekonstruowano fragmenty maswerków i chusty NMP, scalono i zawerniksowano warstwę malarską karnacji (prace wykonała Krystyna Dąbrowska, PPKZ Toruń). Kolejny raz poddane konserwacji-restauracji w 2017 r. (zob. ZIEMLEWICZ 2017; SMENTEK 2023, s. 129-148 (dok. fot. z robót).
Stan zachowania reliefu Zaśnięcia dobry. Brakuje niektórych atrybutów (świec, kropidła); na fot. u Heuera wokół głowy Marii jest widoczna gloria, dodana w bliżej nieokreślonym czasie kosztem fałdy płaszcza (zd. Heuera – nowożytna), oraz wieniec w jej rękach. Rzeźba była przemalowywana (Heuer wzmiankuje: brązowe włosy Marii, srebrzoną suknię, błękitny płaszcz z zielonym podbiciem zdobiony liliami i złotą bortą, szata apostoła z księga była zielona, płaszcz brązowy ze złotym otokiem, szata św. Jana fioletowa a płaszcz brązowy z fioletowym podbiciem). Relief po dwukrotnej współczesnej konserwacji. W 1972 r. (Krystyna Dąbrowska, PPKZ Toruń) usunięto przemalowania olejne, uzupełniono ubytki złoceń (brązą i szlagmetalem) oraz srebrzeń, zrekonstruowano fragmenty maswerków i chusty NMP, scalono i zawerniksowano warstwę malarską karnacji. W 2017 r. (Dok. 2107 – Ziemlewicz, s. 25) oczyszczono powierzchnię rzeźby, uzupełniono ubytki, scalono warstwy malarskie, zmyto uzupełnienia z poprzedniej konserwacji, doprowadzając do zafałszowania niektórych partii (np. niekanoniczna kolorystka włosów NMP i św. Jana Ewangelisty).
Ołtarz wprowadzony do kościoła w okresie jezuickim (ok. 1610) na miejsce wzmiankowanego wcześniej przyfilarowego ołtarza o patrocinium NMP – BMV (OLIŃSKI 2008, s. 203), ufundowanego w 1500 r. przy pierwszym od zachodu filarze po stronie północnej (Górski / Gołembiowski, Prebendy, s. 169; OLIŃSKI 2008, s. 203) przez kanonika chełmińskiego i plebana kościoła w l. 1497–1510, Jana Schmolle (Smolle). Była to fundacja niemal równoległa do ołtarza św. Wolfganga, zlokalizowana w tym samym przęśle (pierwsza para filarów od zachodu), po stronie północnej (po przeciwnej stronie – Wolfgang). W 1521 przy ołtarzu funkcjonował odpust, nadany przez legata papieskiego Zachariasa ( HEUER 1916 (1), 111). Wymieniony przez kanonika Strzesza (VIS. 1667–1672 [1903]s. 209: „Ad altare Dormitionis Mariae, veteri sculptum arte, nec usquequaqnam vulgari, optima consertum mensa”).
Po II wojnie światowej retabulum przeniesione pod ścianę wschodnią, na miejsce ołtarza św. Rozalii, który został w 1946 roku sprzedany do Starogrodu
W 1973 r. przeniesione do tzw. Kaplicy Kopernikańskiej i umieszczony przy ścianie wschodniej, na dawnym miejscu ołtarza św. Michała Archanioła (Anioła Stróża), gdzie znajduje się do dziś.
W 1972 r. oraz w 2017 r. poddane konserwacji-restauracji.
Obecny kształt retabulum wynikiem działań w duchu nowożytnego historyzmu: późnogotycki relief został celowo zaadaptowany w retabulum o formach nowożytnych, późno-manierystycznych, bez naruszenia jego integralności (jest to cała kwatera).. Oba elementy mimo różnej metryki łączy dobra, choć raczej standardowa jakość artystyczna, oba są wytworem warsztatów lokalnych.
RETABULUM jest w literaturze łączone z warsztatem gdańskim (KLUCZWAJD / TYLICKI 2009), któremu przypisywany jest również prospekt organowy w koście NMP oraz prospekt i balustrady empory w kościele św. Jakuba. Zdaniem KOFEL 2020, s. 195, ołtarz mógł być wykonany w lokalnym cechy snycerzy, którzy naśladowali tylko gdańskie formy; jej zdaniem na warsztat toruński wskazuje sposób wykonania i opracowania dekoracji ornamentalnej.
KWATERA Z ZAŚNIĘCIEM NMP (OSTATNIĄ MODLITWĄ MARII). Format kwatery (pionowy prostokąt) sugeruje, że to mogła ona stanowić część rzeźbionego awersu skrzydła bardzo dużej nastawy ołtarzowej o programie mariologicznym, lub – co bardziej prawdopodobne – wypełnienie środkowej części przyfilarowego tryptyku, najpewniej z obustronnie malowanymi skrzydłami. Byłby to rzadszy w sztuce regionu oraz na obszarze niemieckojęzycznym typ późnogotyckiego retabulum z kompozycją sceniczną w centrum; dość wyjątkowy byłby format z wąskim korpusem, do rzadkości na przełomie XV i XVI wieku należy też temat Zaśnięcia NMP jako scena główna. Relief prezentuje rozpowszechniony w XV wieku wariant tzw. Ostatniej Modlitwy Marii, z wyobrażeniem młodzieńczej Marii podczas modlitwy na kolanach, w asyście dwunastu apostołów modlących się lub biorących udział w rytuałach ostatniego namaszczenia / egzekwii. Pozbawiona jest zwyczajowego motywu Omdlenia Marii, przedstawienia Levatio coelestis oraz elementów scenerii (klęcznik, łoże). W literaturze powszechnie zakładany jest związek tej kwatery z pierwszym retabulum przyfilarowego ołtarza o patrocinium NMP – BMV (OLIŃSKI 2008, s. 203), ufundowanego w 1500 r. (WOŹNIAK 2002, s. 287 – „wyobrażenie patrocinium”), przy czym późnogotycka nastawa nie jest znana – jest to zatem jedynie hipoteza. Dopiero w okresie nowożytnym (od 1541) ołtarz funkcjonował pod patrocinium Zaśnięcia NMP – Dormitionis BMV (VIS. 1667–1672 [1903]s. 209; WOŹNIAK 1999 (1), s. 402; WOŹNIAK 2002, s. 279); donacja jezuicka z 1616. Relief od początku był natomiast integralną częścią nastawy manierystycznej na tym miejscu.
ROZPOZNANIE STYLOZNAWCZE. Relief nie znajduje analogii formalnych w sztuce Torunia ani regionu. Charakterystyczna jest dlań konwencjonalizacja maniery; twardy modelunek, uproszczenia kompozycyjne, niezborny sposób budowania głębi, nienaturalne skróty i deformacje anatomiczne oraz schematyzacja mimiki twarzy decydują o przeciętnej klasie artystycznej dzieła. Prezentuje ono za to niezły poziom rzemiosła, typowy dla późnogotyckiej produkcji cechowej, wyrażający się szczególnie w precyzji opracowania realistycznie traktowanych detali (szczegóły fizjonomiczne i kostiumowe, przedmioty: kadzielnica o puklowanej czarze, otwarta księga z wersetami, kociołek o dekoracyjnym brzuścu) oraz w finezji ornamentalnych wykończeń. Dzieło jest zgodnie datowane ok. 1500 r., w powiazaniu z fundacją ołtarza NMP. Geneza stylowa dzieła nie była przedmiotem pogłębionych studiów. Krótkie wzmianki w dotychczasowej literaturze sugerują jedynie południowoniemiecki krąg odziaływań artystycznych (PILECKA 2011, s. 405).
Wydaje się, że relief stanowi przykład produkcji cechowej, opartej na znajomości wzorców graficznych i typowych dla stylu łamanego rozwiązań formalnych, czerpanych z różnych źródeł. Jego związek Toruniem jest jednak bardzo luźny. Nie można wykluczyć, że kwatera jest dziełem gdańskim z 1 ćw. XVI w., i została wmontowana w manierystyczne retabulum w miejscu jego wykonania (wskazywałyby na to zarówno ogólne cechy w kształtowaniu twarzy, draperii, opracowania bujnych, rzeźbionych ze świdra włosów), jak i zamiłowanie do powierzchniowych detali, charakterystyczne dla warsztatów gdańskich.
Dokumentacja w bliskiej podczerwieni NIR – relief Zaśnięcia oraz Ostatnia Wieczerza, J. Raczkowski, 2021.
HEUER 1916 (1), s. 111–112, Taf. XXXIV.
CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 506.
DORAWA 1972, 414, 415.
WOŹNIAK 1999 (1), s. 402.
WOŹNIAK 2002, s. 279, 287, 291
DOMASŁOWSKI 2003, s. s. 150–151, 176–177, il. 78.
BŁAŻEJEWSKA / PILECKA 2009, s. 166, 168.
KLUCZWAJD / TYLICKI 2009, s. 210–211.
FUNDACJE ARTYSTYCZNE 2010, t.1, nr kat. III.1.1, s. 209 (M. Jakubek-Raczkowska).
PILECKA 2011, s. 415–416.
KOFEL 2020, s. 194–202.
RACZKOWSCY 2023 (1), s. 74–76.
SMENTEK 2023, s. 129–148.
ZIEMLEWICZ 2017, s. 5, 6, 8–9, 15–17, 18, 19–21, 22–23, 24–25.
