Herma 26,5 × 21 × 10,5 cm / skrzynka relikwiarzowa 32,5 × 44 × 20 cm / kasetka.: 9,7 × 18,3 × 9,8 cm.
LOKALIZACJA: Muzeum Diecezjalne w Toruniu, nr inw. MDT-RZ-44
__________________________
____________________________________
WPIS: © Monika Jakubek Raczkowska i Juliusz Raczkowski (herma), Alicja Grabowska-Lysenko (kasetka), 2022
Relikwiarz snycerski zachowany jest w złym stanie: nie zachował żadnej zawartości relikwiowej. Ścianka tylna nie ma zaślepienia; toczone nóżki są uzupełnione. Zarówno herma, jak i skrzynie, wykazują liczne ubytki struktury, silne naruszenie substancji przez drewnojady, a przede wszystkim – wielowarstwowe przemalowania i przezłocenia, zachowane w bardzo złym stanie (z ubytkami, odspojeniami, spękaniami i nieumiejętnie założonymi uzupełnieniami).
Stan zachowania metalowej kasetki jest dobry, wszystkie elementy relikwiarza wymagają oczyszczenia. Odcisk pieczęci parafii świętojańskiej uszkodzony mechanicznie.
Kasetka, wraz z relikwiarzami św. Biskupów i Wyznawców oraz św. Dziewic i Wdów, powstała prawdopodobnie w warsztacie lokalnym dla pomieszczenia partykuł świętych przechowywanych w różnych relikwiarzach kościoła świętojańskiego, a w 1641 r. uporządkowanych przez Fryderyka Szembeka. Zachował się spis kilkudziesięciu relikwii – chrystologicznych (włos z brody Chrystusa, cząstka drzewa Krzyża św.), sacra pignora (kamień z góry Synaj, kamień z Grobu Pańskiego i z miejsca Wniebowstąpienia), oraz św. Apostołów i Męczenników. Informuje także, że relikwie te pochodzą częściowo ze starych relikwiarzy przechowywanych w kościele świętojańskim, częściowo zaś zostały pozyskane przez jezuitów. Zostały one złożone i zapieczętowane w relikwiarzu dnia 1 kwietnia 1641 r.
Pełna treść pisma:
„IN HAC LIPSANOTHECA SERVANTUR HAEC SACRA PIGNORA. / De barba D. nostri Iesu Christi. / De ligno Crucis eiusdem. / Lapis de sepulchro eiusdem / De loco Ascensionis eiusdem et aliis locis terrae sanctae Hierusalem. / De sanctis Petro, Paulo, Iacobo, Bartholomaeo, Andrea, Iacobo et Philippo, Simone et Iuda, Matthaeo et Thoma Apostolis. / De SS. Luca, Marco, Evangelistis. / De S. Ioanne Baptista. / De veste pilosa eiusdem. / De SS. Tribus Pueris. / De SS. Innocentibus. / De S. Cleopha Discipulo Domini M. / De SS. Martyribus Stephano, Laurentio, Vincentio, Abundantio, Adriano, Alberto Romano, Alexandro Romano, Andrea Romano, Anastasio, Anselmo Romano, Antimo, Aniano, Antonino, Bartholomaeo milite, Bonifacio, / Chrystophoro, Cyrillo, Calixto, Calocero. / Item de SS. Decim militibus MM. De SS. Decem millibus Martyrum. / De SS. Erasmo, Erico Rege Sveciae, Ernesto, Eustachio, Faustino, Faelice et Adaucto, Flavio, Floriano, Fortunato, Georgio, Germano, Gereone, Hippolito, Innocentio, Ioanne Romano, Iuliano, Leone, Liberato, Luciano, Magno, Marcellino, Mauricio Thebeo, Mauricio Romano, Nicomede. / Praeterea de SS. Paulino, Pancratio, Pantaleone, Petro Romano, Philippo, Philitrimo, Priscilliano, Proculiano, Quirino, Richardo, Sebastiano, Secundino, Silvestro, Sisimo, Syxto, Symphoriano, Stephano Romano, Tiburtio, Theodoro, Thymoteo, Valerio, Valeriano, Valentino, Venceslao, Vendelino, Vito, Urbano Martyribus. / Praeterea de ossibus aliorum SS. quorum nomina prae vetustate legi non potuerunt. / De monte Synai. / De loco Rubi ardentis incombusti. / Crux Caravacensis. / Quae omnia, partim in antiquis reliquiariis, templi huius SS. Ioannis Baptistae et Evangelistae Torunii servabantur privatim, sine honore debito, partim mgnam diligentiam Patrum Societatis Iesu, variis ex Provinciis conquista, in hanc thecam Authoritate Illustrissimi ac Reverendissimi Domini Gasparis a Działyń Dei Gratiae Episcopi Culmensis et Pomesaniae Sunt inclusa, et rite obsignata, et publicae populi veneratione exposita Anno Domini 1641. Die I. Aprilis Feria 2 Paschalis. / AD MAIOREM DEI GLORIAM ET SS. EIUS HONOREM. / De Spinea corona D. nostri Iesu. / De veste alba D. nostri Iesu Chr. / De vestimentis S. Petri Apostoli”.
Kasetkę umieszczono w barokowym skrzyniowym relikwiarzu snycerskim (jednym z trzech podobnych sprawionych w tym samym czasie z inicjatywy Szembeka) i 1 kwietnia 1641 r. wystawiono na jednym z ołtarzy kościoła świętojańskiego, prawdopodobnie w kaplicy Bożego Ciała. Wszystkie trzy skrzynie w bliżej nieokreślonym czasie (być może w 1641 r. lub, co bardziej prawdopodobne, później, po 1703 r.) zostały ozdobione gotyckimi popiersiami z przełomu XIV i XV w. różnej proweniencji, bez ikonograficznego związku z zawartością relikwiarzy. Jedynie w relikwiarzu św. Biskupów i Wyznawców przetrwała do dziś kasetka na jedwabnej poduszce, pozostałe rozproszyły się.
W 1709 r. wszystkie trzy relikwiarze, a także czwarta skrzynia z fundacji Działyńskiego, trafiły na ołtarz św. Marii Magdaleny, gdzie kronika jezuicka wymienia cztery zakupione („comparatae”) przez P. Hanslera i wyzłocone na nowo („de novo deaurate”) – czyli stare – drewniane skrzynie relikwiarzowe z popiersiami („cum Bustis”) świętych (HISTORIA TEMPLI, s. 112; GRABOWSKA-LYSENKO 2021). Umieszczenie przynajmniej w dwóch relikwiarzach poduszek wypełnionych słomą w obleczeniu z tkanin z k. XVII–XVIII wieku wskazuje na dokonane w tym czasie modyfikacje we wnętrzach relikwiarzy. Z tego czasu pochodzą paski z majuskułowymi określeniami relikwii, wypisanymi w ramce z czerwonych i czarnych linii; w omawianym relikwiarzu jest to napis z czerwonym inicjałem: „Reliquaie Sanctorum Apostolorum”. Relikwie św. Dziewic i Wdów przeniesiono na ołtarz główny.
W XIX w. wszystkie trzy zachowane drewniane relikwiarze Szembeka umieszczono w ołtarzu św. Rozalii, gdzie znajdowały się tam do II wojny światowej. Prawdopodobnie wtedy pokryto je kolejną warstwą polichromii, która ujednoliciła ich oddziaływanie. Po 1951 r. oba relikwiarze z hermami kobiecymi po konserwacji-restauracji umieszczono na ołtarzu głównym, relikwiarz z popiersiem młodzieńca – w zakrystii, w l. 90. XX w. trafiły tam również dwa pozostałe. Obecnie drewniane relikwiarze św. Biskupów i Wyznawców oraz św. Apostołów i Męczenników (od 2014 r.) przechowywane są w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Toruniu a drewniany relikwiarz św. Klary pozostaje w kościele świętojańskim w Toruniu.
Metalowa kasetka z zawartością relikwiową została odnaleziona poza drewnianą obudową w czasie prac inwentaryzacyjnych w 2020 r. W 2022 r. zabytek prezentowany na wystawie czasowej Dioecesis nostrae patroni – wspólne dziedzictwo diecezji chełmińskiej i toruńskiej, Muzeum Diecezjalne w Toruniu 25 III–31 VIII 2022 (zob. DIOECESIS NOSTRAE PATRONI 2022, nr kat. 10–12).
Hermę młodzieńca trafnie łączono z hermą dziewczęcą z relikwiarza św. Biskupów i Wyznawców; są one zbliżone skalą, kostiumem, proporcjami, przy czym postać młodzieńca jest inaczej upozowana (z wychylona głową) a oryginalny sposób opracowania spodu hermy był nieco inny (z płytszym drążeniem i pozostawieniem grubszych ścianek, bez wykroju do spasowania); zasadnicze różnice wynikają jednak z późniejszych przekształceń, wskutek których bryła hermy młodzieńca uległa spłaszczeniu. Obie hermy – od początku o funkcji relikwiowej – były podobnie osadzone na pierwotnej podstawie (trzpienie) i mają podobnie drążone reservaculum w czerepie (u młodzieńca otwór ma nieco mniejszą średnicę). Mimo utrudniających analizę przeróbek i przemalowań, można jednak uznać ten zabytek za dzieło tego samego warsztatu (import?). Strój postaci, podobnie jak u hermy dziewczęcej, można łączyć z modą franko-flamandzką (burgundzką) początku XV w., choć toczek na głowie młodzieńca nie należy do typowych dla tego czasu rozwiązań (w stroju dworskim dominowały kaptury, różnorako formowane na wałku). Pierwotną funkcję tej rzeźby należy rozpatrywać podobnie, jak w przypadku hermy dziewczęcej, przy założeniu, że obie pochodzą z tej samej średniowiecznej struktury / lokalizacji.
Znane są fotografie obrazu w ołtarzu św. Rozalii, całkowicie przesłoniętego aplikacjami, z końca XIX w.:
Stan obu herm o proweniencji zachodniej, z rozległymi przemalowaniami, jest udokumentowany na fot, przechowywanej w Instytucie Herdera w Marburgu.
WERNICKE 1858, s. 60–61.
CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 505.
CHMARZYŃSKI 1933 (2), s. 16.
CLASEN 1939, s. 201 i 351.
DEHIO / GALL 1952, s. 74.
WOŹNIAK 1999 (2), s. 40–41.
KLUCZWAJD 2002, kat. nr 8, s. 26.
DOMASŁOWSKI 2003, s. 138.
BUCŁAW 2021 (1), 216–217 (poduszka).
GRABOWSKA-LYSENKO 2021, s. 174–175.
DIOECESIS NOSTRAE PATRONI 2022, nr kat. 10, s. 345–351 (M. Jakubek-Raczkowska, J. Raczkowski - HERMA); nr kat. 11, s. 352–355 (A. Grabowska-Lysenko - KASETKA), nr kat. 12, s. 356–359 (A. Grabowska-Lysenko - PISMO).
