Epitafium Doroty Tiedeke, Toruń, po 1632 r.

1,19 × 0,83 m

Zabytek nie jest eksponowany, przechowywany jest obecnie na północnej emporze kościoła, przy prospekcie organowym.

  • Podobrazie  z drewna liściastego, z pięciu desek klejonych na styk i zespolonych dwiema szpongami, ujęte od lica i odwrocia w ramę  z drewna iglastego.
  • Zaprawa biała, warstwa malarska prawdopodobnie w technice temperowej, wielowarstwowej, z użyciem palety pigmentów typowej dla czasu powstania oraz złota, werniksowana.
  • Rama polichromowana bezpośrednio na drewnie, z inskrypcjami wykonanymi złotem na wytrawie.

______________________

  • Epitafium obrazowe w prostokątnej ramie, na której inskrypcja.
  • Główną część kompozycji obrazu epitafijnego zajmuje wyobrażenie apokaliptycznej wizji Adoracji Baranka (według Ap 4, 5). Chrystus, odziany w ciemnozieloną szatę i czerwony płaszcz zarzucony na prawe ramię zasiada na tronie, zwrócony lekko w lewo, głowa zaś przeciwnie – w prawym półprofilu, okolona złocistymi promieniami, rozświetlającymi szarogranatowe niebo. Lewą, zgiętą rękę trzyma na zamkniętej szarej księdze z siedmioma pieczęciami, położonej na prawym kolanie. Prawą ręką obejmuje baranka, który swoje przednie kopytka złożył na księdze. Nad postacią Chrystusa siedem lamp ognistych (Ap 4, 5), a za tronem rozpościera się łuk tęczy. Po obu stronach tronu ukazano uskrzydlone istoty apokaliptyczne: po lewej wołu i człowieka, po prawej lwa i orła. Postać Zasiadającego otaczają kłębiaste szare obłoki, na których klęczy dwudziestu czterech Starców grających na harfach, w koronach na głowie, odzianych w białe szaty i czerwone płaszcze, przy czym postaci znajdujące się w głębi przedstawienia zostały oddane ze zdecydowanie mniejszą starannością. Przed grupą Starców, z lewej strony, klęczy na obłoku w zachwyceniu i adoracji św. Jan Ewangelista, w zielonkawej szacie i czerwonym płaszczu.
  • Poniżej, na tle rozległego krajobrazu zbiorowy portret rodziny Tiedecke, tworzący ziemską strefę. Postacie klęczą sztywno ze złożonymi rękami; po lewej stronie mężczyźni – po zewnętrznej ojciec oraz trzech synów, po prawej stronie kobiety – matka oraz cztery córki. Przed mężczyznami klęczy również dwójka małych chłopców, nad którymi umieszczono małe czerwone krzyżyki. Dzieci są ubrane w białe koszulki, wskazujące na śmierć w wieku niemowlęcym, zaś dorośli członkowie rodziny są przedstawieni w strojach aktualnych: mężczyźni w czarnych wamsach, spodniach i pelerynach, kobiety w sukniach z długimi rękawami i pelerynkach. Rodziców wyróżniono białymi kryzami, synowie i córki noszą wyłożone, usztywnione białe kołnierze (typ golilla). Franciszek Tiedecke został ukazany jako mężczyzna w średnim wieku o ciemnych włosach i zaroście; jego płaszcz obszyty jest czarnym futrem. Twarze młodych mężczyzn cechuje większe zindywidualizowanie (najstarszy z synów o ciemnych włosach z widocznym zarostem, pozostali dwaj wyraźnie młodsi o zindywidualizowanych rysach twarzy), niż twarze młodych kobiet. Anna z Gretschów, oprócz portretowego ujęcia twarzy, została wyróżniona sięgającą talii pelerynką z mięsistej tkaniny, koronkową kryzą  oraz nakryciem głowy – ciemnym kołpakiem nałożonym na biały czepiec. Jej córki na głowach posiadają indywidualne, czerwone stroiki. Przekonująca identyfikacja Doroty Tiedecke jest trudna do przeprowadzenia. Krajobraz dzieli się na trzy odrębne części: w centrum, pomiędzy postaciami męski i żeńskimi w obniżeniu terenu widoczna w dużym oddaleniu rzeka, las, dalej wzgórza i budowla z wieżą (może kościołem; Kruszelnicka identyfikuje ją jako zamek); z prawej strony obrazu, tuż przy ramie, umieszczona bliżej, na drugim planie grupa kilku drzew; po lewej górzysty masyw. Dominują ciepłe kolory – czerwienie i ugry, wyblakłe ziemiste zielenie, czerń.
  • U dołu, przy samej ramie inskrypcja poświęcona zmarłej Dorocie; kapitała malowana złotem na czarnym tle: ANNO 1.6.3.2. DEN. 1.6. IVNII. IST IN GOT SELIG ENTSCHLAFEN DIE EHREN TVGENT|REICHE IVNFRAU DOROTEA DAS EHRENVESTEN GROS ACHBAREN VND HOCHGELARTEN | HERN TIDEKEN ELICHE TOCHTER GOT VORLEI IR EINE FROLICHE AVFERSTEVNG || (niektóre litery ligowane; tłum.: Roku 1632 dnia 16 czerwca błogo w Bogu zasnęła godna szacunku, w cnoty bogata panna Dorota, córka zaszczytnego, wielce czcigodnego i uczonego Pana Tidecke. Boże użycz jej radosnego Zmartwychwstania). Napis flankują herby rodziców Doroty, znajdujące się w rogach malowidła. Po lewej herb Tideke: w polu czerwonym zielony lew wspięty, w koronie, w popiersiu w prawo, takiż lew w klejnocie, nad hełmem z koroną i labrami złotymi z podbiciem zielonym; po bokach klejnotu  inicjały F(ranciscus) T(ideke); po prawej herb Gretsch (Gretz): tarcza dwudzielna w pas, w polu górnym złotym dwie czarne głowy orle w prawo; od podstawy dwudzielnym w słup trzy jabłka czerwone w polu srebrnym po prawej i trzy srebrne pasy w polu czerwonym po lewej; w klejnocie dwa rogi myśliwskie srebrne nad hełmem z koroną i labrami srebrnymi z podbiciem czerwonym; po bokach klejnotu inicjały A(nna) G(retsch); elementy srebrne sczerniałe.
  • Treść inskrypcji na ramie, pisanej kapitałą, dziś słabo czytelnej (uzupełnienia wg SEMRAU 1892, s. 30; tam lekcja nieznacznie zmodernizowana), złożonej z wersetów biblijnych, po lewej: VND EINER VON DEN ELTESTEN SPRICHT ZV MIR WEINE NICHT SIEHE ES | HAT VBER WVNDEN DER LEIWE, DER VOM GESCHLECH[T] IVDA DIE WVRTZ DAVID. || (Wtedy jeden ze starszych powiedział do mnie: Nie płacz! Oto zwyciężył lew z pokolenia Judy, korzeń Dawida…“, Ap 5, 5); u góry: GEHE HIN MEIN VOLCK IN DEIN KEMERLEIN VND | SCHLEIS DIE TH(Ü)R HINDER DIR ZU BIS DER ZORN VORIBER IST. || (Idź, ludu mój! Wnijdź do komór swoich, a zamknij drzwi twoje za sobą [skryj się na maluczką chwilkę], dokąd nie przeminie rozgniewanie, Iz 26,20); po prawej: STEHET AVF IR TOTEN VND RVMET DIE IHR VNTER DER | ERDEN LIGET UND KOMET VOR GERICHT ||; u dołu: SELIG SIND DIE TODTEN…||

WPIS: © Maria Hotel &  Michał Woźniak, Franciszek Skibiński  2023

Opinia technologiczno-konserwatorska Elżbieta Szmit-Naud

 

Spis treści

Stan zachowania

Drewno podobrazia zaatakowane przez owady (w górnej partii i przy spoinach). Listwy ramy, szczególnie te widoczne od odwrocia silniej zniszczone. Wąskie szczeliny pomiędzy deskami podobrazia. Warstwa malarska obrazu dobrze zachowana, drobne ubytki i zarysowania. Werniks utleniony, pożółkły. Powierzchnia zabrudzona. Monochromatyczna warstwa tła w ramie szczątkowa, inskrypcje ramie źle zachowane, ale czytelne z racji techniki wykonania,, na dolnej listwie szczątkowe.

Naprawa pęknięcia desek wykonana przez wstawienie od odwrocia jaskółczych ogonów i poprawki w tle napisu w obrazie. Profile ramy prawdopodobnie przemalowane.

Historia

Źródła:

PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 387, 410

___________________________________

Epitafium upamiętniające zmarłą w młodym wieku toruńską mieszczkę Dorotheę Tiedecke (†16.06.1632), córkę Anny z Gretschów i pochodzącego z Gdańska Franza Tiedecke – lekarza miejskiego i profesora medycyny w toruńskim gimnazjum. Pierwotnie znajdowało się na pierwszej z przypór w nawie południowej, a pod koniec XIX w. w piątej od wschodu kaplicy, na ścianie zachodniej pod oknem (Fot. K. Grimm).

Rozpoznanie

Rodzina Tiedecke (Tidicaeus, Tydicaeus) pochodziła prawdopodobnie z Gdańska. Franciszek Tiedecke urodził się w 1554 roku w Gdańsku, zmarł 29 III 1617 w Toruniu. Był doktorem filozofii i medycyny, w 1581 roku występuje jako dziekan wydziału medycznego na uniwersytecie w Lipsku. Po przyjeździe do Torunia został fizykiem (lekarzem) miejskim. Był również profesorem honorowym gimnazjum toruńskiego, gdzie wykładał początki medycyny. Anna z Gretschów (Gretz, Graatsch, Grötz) Tideke urodziła się w 1560 roku w Toruniu, zmarła w 1632, zapewne była córką burmistrza toruńskiego Macieja (KRUSZELNICKA 1983). Jan i Andrzej Gretzowie, mieszczanie toruńscy, nobilitowani 12 I 1580 (Szymański 2001, s. 81;  MIKULSKI 2015, s. 241, nr 95).

Artur Semrau podaje, że dawniej epitafium, oprócz drewnianej ramy, posiadało nieistniejące już w jego czasach snycerskie dekoracyjne zwieńczenie z malowidłem przedstawiającym biegnącego jelonka i napisem: wie der Hirsch schreyet ete (wg Ps 42, 2: Jako jeleń krzyczy do strumieni wód, tak dusza moja woła do ciebie, o Boże). W fartuchu miała znajdować się inskrypcja wzmiankująca Franciszka Tiedecke, nieczytelna już w czasach Praetoriusa (1714, Rkp, KM, sygn. 130, k. 387; por. SEMRAU 1892, s. 30).

Inskrypcja na prawej ramie: werset Ap 5, 5 w tłumaczeniu Marcina Lutra; w Biblii 1534 zastosowany zwrot: der stam David zastąpiony w późniejszych edycjach słowem die Wurzel Davids; napis na górnej ramie Iz 26, 20; tekst w wersji Lutra, ed. 1534: Gehe hin mein volck inn eine kamer vnd schleus die thür nach dir zu [Verbirge dich ein klein augenblick] bis der zorn fur vber gehe. Na dolnym odcinku ramy reszta inskrypcji całkowicie nieczytelna; zapewne znajdował się tam dalszy ciąg wersetu Ap 14, 13: die inn dem Herrn sterben von nun an (wg Biblii Lutra, ed. 1534).

Malowidło, zdaniem Jacka Tylickiego (KLUCZWAJD / TYLICKI 2009; pogląd powtórzony w  Tylicki 2012 i Tylicki 2021 ), powstało najprawdopodobniej w miejscowym środowisku cechowym z uwagi na „bardzo prowincjonalny poziom wykonania” (Tylicki 2021).

Dokumentacja historyczna

  • Książnica Kopernikańska, Teka 8 (Koernera), fot. F. Stoedtner (przed 1939), nr 60>>

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane