Źródła:

• Riksarkivet Stockholm, Extranea Polen 82;
• AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 12998, s. 90-93;
• AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4885, s. 1; Opitz 1636, k. A2-A2v;
• Relatio 1636;
• SACRUM 1636
• STAROWOLSKI 1655, s. 392–393;
• 11APT, AMT, kat. II, XVII-2, k. 16;
• HARTKNOCH 1684, s. 507;
• MEMORANDA BAUMGARTENA [1989], s. 123–124;
• PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 378, 382-382v, 389v;
• INV. 1724 [BMV] [1989], s. 165;
• ZERNECKE 1727, s. 293–294, 318;
• Lengnich 1729, Bd. 6, s. 96-97;
• APT, AMT, C 4346, k. 10; APT, AMT, C 13770, k. 116v;
• AADDT, Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Toruniu, sygn. 86;
• INV. 1817 (BER) [2015], s. 439.

________________________

Mauzoleum upamiętnia Annę Wazównę (†1625), córkę króla Szwecji Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostrę króla Polski Zygmunta III Wazy. Anna została pierwotnie pochowana w Brodnicy. Z inicjatywy króla Władysława IV Wazy, jej bratanka, szczątki przeniesiono do kościoła NMP w Toruniu, gdzie w 1636 r. urządzono uroczysty pogrzeb. Organizację uroczystości, a być może również budowę pomnika nagrobnego nadzorował w imieniu króla wojewoda wileński Krzysztof Radziwiłł, zaś bieżącymi sprawami organizacyjnymi zajmowali się jego agenci, Andrzej Rey i Zygmunt Guldenstern (SAAR-KOZŁOWSKA 1986, s. 170;  SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 101). Krzysztof Radziwiłł mógł też odpowiadać za dostarczenie tekstu inskrypcji nagrobnej, która jednak najprawdopodobniej nie została ostatecznie sporządzona i jest znana jedynie w postaci drukowanej (Cieśla 1952; SAAR-KOZŁOWSKA 1986, s. 160; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 100, 115–116; SAAR-KOZŁOWSKA 1999).

W Riksarkivet w Sztokholmie zachowany jest rachunek Władysława IV na sumę 4 000 florenów związany z budową kaplicy („na kaplicę w Toruniu 4 000 florenów”; za: SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 100; autorka powołuje się na Riksarkivet w Sztokholmie, Extranea Polen, 82). Mauzoleum z sarkofagiem i figurą nagrobną, ufundowane przez króla Władysława IV (Saar-Kozłowska 1986, s. 168; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 100), istniało już w czasie uroczystego pogrzebu księżniczki w kościele NMP w Toruniu, który odbył się 16 lipca 1636 r. Potwierdza to list Zygmunta Guldensterna do Krzysztofa Radziwiłła z 4 lipca 1636 r. (AGAD, Arch. Radz., dział V, sygn. 4885, s. 1) oraz relacje z pogrzebu (Opitz 1636, k. A2–A2v; Relatio 1636; Sacrum 1636, st. tyt.; patrz też SAAR-KOZŁOWSKA 1986; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 101). Brak informacji o tym, czy istniał już wtedy portal kaplicy (SAAR-KOZŁOWSKA 1986, s. 168; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 101). Król Władysław IV widział wzniesiony z jego inicjatywy „kosztowny nagrobek” podczas wizyty w kościele 16 października 1647 r. (ZERNECKE 1727  s. 318).

Wg opisu Heinricha Frochnaua z 2 poł. XVII w. dach nad kaplicą był w tym czasie w złym stanie i wymagał remontu (APT, AMT, kat. II, XVII-2, k. 16; SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 129). W 1826 r. została otwarta krypta (WERNICKE 1858, s. 293). W latach 1825–1830 przeprowadzono renowację pomnika (PRÄTORIUS 1832, s. 68; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 103; SAAR-KOZŁOWSKA 1999); zachowane inskrypcje (graffiti) wskazują, że byli w nią zaangażowani m.in. August Jakubowski i Robert Lutterkorth. Kolejne prace przeprowadzono w latach 1859 (Franz Szymanski), 1900 (Herman Still z Malborka, prace prowadzono ze środków szwedzkich i pruskich, pod nadzorem Coppernicus-Verein i Arthura Semraua), 1904–1905 (ponowna instalacja wrót; Goldtuch i Schultz), 1930–1931, 1934 i 1980 (za: SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 103–104; SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 131; AADDT, Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Toruniu, sygn. 86).

Na przestrzeni dziejów pomnika uszkodzeniom uległy figury wieńczące portal, zwłaszcza ich atrybuty. Na fotografii z k. XIX w. brak już większości z nich (Książnica Miejska w Toruniu, teka nr 8, nr 49; SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 132). W przypadku figury w lewej strony portalu znany z wcześniejszej ikonografii, zniszczony atrybut w prawej ręce (gałązka) zastąpiono kielichem (k. XIX w. – przed 1939); ob. ponownie gałązka (zrekonstruowana). Drugi atrybut jest oryginalny, choć częściowo rekonstruowany w XIX w. W przypadku figury z prawej strony zniszczeniu uległ krzyż trzymany w lewej ręce (obecnie ponownie krzyż, nowy), a na podstawie fotografii z k. XIX – również księga (wg Saar-Kozłowskiej oryginalna, patrz SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 114; SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 133). W przypadku figury wieńczącej portal brak było obydwu atrybutów, choć zachował się relikt jednego z nich (gałązka oliwna lub palmowa; patrz: SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 113–114). Atrybuty zostały zrekonstruowane, częściowo niezgodnie z pierwotnym kształtem (były one wtedy interpretowane jako personifikacje Wiary, Miłości i Nadziei), w trakcie restauracji mauzoleum przeprowadzonej w 1900 r. przez Hermana Stilla (Bericht 1904; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 113; SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 155)

Ostatnie prace konserwatorskie miały miejsce w 1995 r. W tym czasie poza zabiegami konserwatorskimi przeprowadzono daleką idące zabiegi rekonstrukcyjne. Objęły one zwłaszcza atrybuty rzeźb wieńczących portal oraz inskrypcję na tablicy trzymanej przez jedną z figur. Podstawą rekonstrukcji była dawna ikonografia, przede wszystkim rysunek Johanna Debesa z poł. XVIII w. W przypadku figury z lewej strony portalu kielich zastąpiono  ponownie kwitnącą gałązką, w przypadku figury z prawej strony uzupełniono krzyż w lewej ręce oraz poprawiono tekst inskrypcji, a w przypadku figury wieńczącej – wieniec i gałązkę oliwną lub palmową. W tym czasie zdemontowano również snycerską bramę zamykającą mauzoleum.

___________________

Wrota i zwieńczenie

Rysunki z poł. XVIII i pocz. XX w. wskazują, że do mauzoleum prowadziły drewniane wrota, zamknięte zwieńczeniem w formie kartusza. Wrota były dwuskrzydłowe, ze środkową kolumienką, zamknięte gzymsem. W dolnej części skrzydeł znajdowały się wąskie, prostokątne płyciny z wklęsłymi narożami, wypełnione ornamentem, wyżej duże, prostokątne otwory, wg rysunku Debesa z poł. XVIII w. wypełnione ażurowym ornamentem małżowinowym, z torsami uskrzydlonych, zwróconych ku sobie postaci pośrodku.

Saar-Kozłowska jako prawdopodobną datę zamontowania wrót wskazuje okres po 1724 r. (SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 129), co jest jednak niezgodne z przekazami źródłowymi. Mauzoleum było zamknięte wrotami już przed 1720 r., ponieważ zostały one, wraz z częścią istniejącej dziś inskrypcji na zwieńczeniu, odnotowane w MEMORANDA BAUMGARTENA [1989] s. 123-124; SAAR-KOZŁOWSKA 1995, s. 117; Łyczak 2018, s. 74). Wrota zostały również odnotowane na rysunku Johanna Debesa, datowanym ostatnio na ok. 1750 r.  (ŁYCZAK 2018, s. 155).

Według Saar-Kozłowskiej oraz Teresy i Jacka Tylickich mógł to być rysunek projektowy (SAAR-KOZŁOWSKA 1992 , s. 304; TYLICCY 2016, s. 100; Tyliccy piszą wręcz o projekcie portalu). Konsekwencją tej hipotezy byłoby założenie, że wrota widoczne na rysunku Debesa nie są tożsame z tymi wspomnianymi przez Baumgartena i że w poł. XVIII w. wcześniejsze (jeszcze wówczas istniejące?) wrota zastąpiono nowszymi. Przeciwko takiej konstrukcji przemawia fakt, że widoczne na rysunku wrota zamykające mauzoleum – zarówno ich ażurowe kwatery jak zwieńczenie – wykazują dojrzałą dekorację małżowinową z hybrydowymi półpostaciami w obrębie kwater i ornament małżowinowo-chrząstkową z kartuszem i wazonami po bokach w zwieńczeniu. Saar-Kozłowska tłumaczyła to w ten sposób, że w XVIII w. posłużono się elementami snycerskimi wykonanymi w późnym XVII i na pocz. XVIII w. (SAAR-KOZŁOWSKA 1992, s. 304) lub ok. 1680 r. (SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 129).

Łyczak słusznie zakłada inwentaryzacyjny charakter rysunku Debesa, być może wykonanego na zlecenie Johanna Jacoba Haselaua (ŁYCZAK 2018, s. 74). Wg niego analiza porównawcza zachowanych fragmentów snycerski wskazuje, że powstały w one 3 ćw. XVII w. (Łyczak 2018, s. 74). Interpretacja ta i datowanie jest zapewne trafne, ponieważ kompozycja ażurowych kwater widoczna na rysunku Debesa przypomina m.in. projekty Friedricha Unteutscha publikowane w cyklu Neues Zieratenbuch, den Schreinern, Tischlern oder Küstlern und Bildhauer sehr dienstlich (tabl. 12, 13) z ok. 1650 r. Zachowane zwieńczenie również można datować na połowę XVII w.; jego forma jest również bliska projektom wspomnianego Unteutscha (np. Neues Ziratenbuch, dem Schreinern, Tischlern oder Künstlern und Bildhauer sehr dienstlich, tabl. 7).

Wg Tylickich wrota zostały zniszczone na początku XIX w. i zastąpione niskim płotkiem z żerdzi.  Ok. 1904 r. przywrócono kratę, zrekonstruowaną według rysunku Debesa (Schmid 1907, s. 8; SAAR-KOZŁOWSKA 1999; TYLICCY 2016, s. 100), jednak – zdaniem tych badaczy – ornament rocaille widoczny jakoby na tym rysunku zastąpiono ornamentem małżowinowo-chrząstkowym, odpowiadającym dekoracji zachowanego zwieńczenia (rysunek Goldtucha i Schultza, SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 143); co – jak wspomniano – jest piętrową hipotezą, wynikającą z nieprawidłowego odczytania ornamentu na rysunku Debesa; wahania badaczy odnośnie do datowania i identyfikacji ornamentu wynikają z interpretacji form małżowinowych przez rysownika przyzwyczajonego do motywów rocaille’owych. Ponownie zdemontowane w 1995 r. (SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 131–132; ŁYCZAK 2018, s. 74). Zwieńczenie obecnie przechowywane na emporze kościoła.

Wg dawnych opisów w zwieńczeniu znajdowała się inskrypcja o treści: „Monumentum Annae Princ. Svec.” (MEMORANDA BAUMGARTENA [1989], s. 124; , ZERNECKE 1727s. 294; Lengnich 1729, s. 160).  Na rysunku Goldtucha i Schultza z 1904 r. odnotowano już inskrypcję w dzisiejszym brzmieniu. Na to, iż data jest wtórna, wskazuje jej brak w rękopiśmiennym opisie Praetoriusa z 1714 r. ( PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 382) oraz na rysunku Debesa z poł. XVIII w. Wg Saar-Kozłowskiej, za którą Łyczak, inskrypcja datująca pochodzi z czasu prac restauratorskich przeprowadzonych w XIX w. lub w 1904 r. (SAAR-KOZŁOWSKA 1999, s. 143, 145; ŁYCZAK 2018, s. 74).