Monstrancja eucharystyczna, Jacob Weintraub, Toruń, ok. 1710

Wys. 73,1 cm; rozpiętość stopy 24,1 x 18,6 cm; rozpiętość ramion 28,4 cm

  • Srebro; odlew (trzon, ramiona z figurkami), kucie, trybowanie, wycinanie, cyzelowanie, fakturowanie, puncowanie, litery inskrypcji wybijane; częściowe złocenie.

_________________________________

  • Monstrancja promienista z ramionami. Krąg promieni wycięty w jednym arkuszu blachy, osadzony w trzonie przy pomocy dolnego elementu, szerszego i zastępującego promień; jego kształt maskowany jest od awersu reliefową figurką NMP; w centralny kolisty otwór wpasowane reservaculum. Warstwa przednia, ornamentalno-figuralna mocowana do promieni przy pomocy śrub; podobnie do górnego, rozszerzonego promienia mocowane pionowe drzewce wieńczącego krucyfiksu.
  • Stopa na planie owalu z zagłębieniami sugerującymi układ czwórlistny, wsparta na szerokiej kryzie z uskokiem, płaszcz wydęty z reliefową dekoracją. Na osi głównej (poprzecznej) w poziomych owalnych kartuszach dwie sceny starotestamentowe: Spotkanie Abrahama z Melchizedechem oraz Wysłannicy (Jozue i Kaleb) do ziemi Kanaan; postaci ujęte en pied przez całą wysokość pól obrazowych, ze schematycznie zaznaczonymi elementami tła pejzażowego; jedynie w scenie z przekazaniem wina i chlebów pokładnych widoczne na drugim planie sylwetki towarzyszących osób. Kartusze obramione wąskimi wolutowo zakończonymi pędami, z których wybiegają i od nich odchylają się liście. W polach osi wzdłużnej dwie duże główki cherubów, z wysoko uniesionymi skrzydełkami. We wklęśnięciach płaszcza pojedyncze kwiaty słonecznika i skromne listowie; szyja gładka. Trzon dwudzielny; w dolnej części owoidalny, lekko gruszkowaty nodus, oddzielony od stopy pierścieniem i parą wklęsek, z reliefowo wyobrażonymi, unoszącymi się postaciami aniołków rozdzielonych kwiatami słonecznika; anioły prezentują tarcze z Chrystogramem, hierogramem maryjnym oraz męską głową (zapewne św. Jana Chrzciciela). W górnej części trzonu graniasty ośmioboczny łącznik do którego przymocowane wolutowe roślinno-małżowinowe ramiona; na ich końcach osadzone figurki św. Szczepana (po lewej stronie) i św. Wawrzyńca (po prawej stronie), o zwartej i smukłej sylwecie.
  • Gloria dwuwarstwowa, podtrzymywana na figurce NMP stojącej na trzonie; w przedniej, ażurowej warstwie wyobrażenia 6 szybujących aniołków, rozmieszczonych symetrycznie pośród listowia akantu, trzymające kwietno-owocowe girlandy. Centrum zajmuje reservaculum okolone szeroką ramą z sześcioma główkami cherubów, osadzoną na głowie NMP; w szczycie bukiet kwiatów ze słonecznikiem i tulipanami, pod którym wtórnie umieszczony pierścionek z zielonym kamieniem o szlifie tablicowym okolonym brylantami. W tylnej warstwie sztyletowe promienie, przemiennie proste i płomieniste, po 16. W zwieńczeniu krucyfiks na wysokim drzewcu, z treflowymi zakończeniami ramion i niewielkich rozmiarów Ukrzyżowanym.

_________________________________

  • Znakowana na kryzie stopy: znak miejski „T” (typ 6 wg GRADOWSKI 2010, s. 180) oraz znak mistrzowski – monogram IW w polu prostokątnym (typ T 110 A wg GRADOWSKI / KASPRZAK-MILER 2002, s. 193).
  • Na kryzie stopy inskrypcja majuskułowa: . ECCL : S : LAVR : THOR : 1710.

WPIS: © Michał F. Woźniak, 2023

Spis treści

Stan zachowania

Drobne porysowania, nieznaczne uszkodzenia na krawędziach, zakończenia czterech promieni ułamane; niewielkie przetarcia pozłoty.

Dokumentacja fotograficzna

Historia

Monstrancja sprawiona w 1710 do przedmiejskiego kościoła św. Wawrzyńca, po jego zburzeniu w 1806 początkowo przechowywana zapewne w kościele św. Jakuba lub klasztorze Benedyktynek, następnie od 1809 w kościele św. Jana; w 1827 lub krótko po przeniesiona do kościoła NMP.

Rozpoznanie

Obie sceny z Księgi Rodzaju i Księgi Wyjścia należą do najczęstszych prefiguracji eucharystii; stosowane wielokrotnie przez Weintrauba. Uskrzydlone głowy (cherubów) należą z kolei do najczęstszych motywów na stopach naczyń liturgicznych, zwłaszcza kielichów i monstrancji. W tym dziele Weintrauba uderzający jest kontrast skali pomiędzy główkami a wyobrażeniami wielofiguralnymi; główki nawiązują do podnóżka Jahwe, zaś sceny są przedstawieniami historycznymi. Złocenia występują przemiennie z partiami pozostawionymi w kolorze srebra, stosowane zarówno w partiach figuralnych czy ornamentalnych jak i tła; jednak karnacje i większość wyobrażeń figuralnych jest niezłocona. W efekcie struktura i czytelność form monstrancji wraz z licznymi detalami jest zróżnicowana i wyrazista. Monstrancja reprezentuje ostatni etap dojrzewania stylu Weintrauba i dojścia przezeń do pełnego harmonijnego komponowania (począwszy od monstrancji większej w Nowym Mieście Lubawskim, 1712). Monstrancja wykonana zgodnie z datą fundacji; takie datowanie potwierdza miejsce zabytku w ciągu rozwojowych poświadczonych chronologicznie dzieł Weintrauba i sposób kształtowania liści akantu, drobno członowanych, zawijanych i pogrubionych na końcach.

 

 

Dokumentacja historyczna

Brak

Dokumentacja badawcza

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

CIESIELSKA 1983, s. 221

Literatura

CZIHAK 1908, s. 134, nr 91/8

LEPSZY 1933, s. 287, nr 58/8

WOŹNIAK 1987, s. 100

CHRZANOWSKI / KORNECKI 1988, s. 74, 118, tabl. VII, il. 190

WOŹNIAK 1989, s. 141–143

ARS SACRA 1993, s. 90–91, nr 143 (M.F. Woźniak)

DIECEZJA TORUŃSKA 1995, s. 195

SBPN, t. 4, 1997, s. 422 (M. [F.] Woźniak)

DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 169–170

KLUCZWAJD 2005, s. 60, nr 24

WOŹNIAK 2005, s. 400–401, il. 7, 10–11

GRADOWSKI / PIELAS 2006, s. 784, nr 604/1

TSB, t. 6, 2010, s. 184 (B. Łyczak)

WOŹNIAK 2012, s. 132, il. 227, 600

WOŹNIAK 2023a,

Opracowania niepublikowane

,