Malowidło z Ukrzyżowaniem i Sądem Ostatecznym, połowa XIV w.

6,4 × 5,1 m

LOKALIZACJA: Prezbiterium, ściana północna, nad wejściem do zakrystii.

  • Tempera na pobiale wapiennej, kostki tła formowane zaprawie i złocone.

___________

  • Obraz trójstrefowy, z wyolbrzymioną częscią centralną, w której ukazano Ukrzyżowanie na drzewie życia, z dynamicznie ustawionymi, lamentującymi postaciami asysty. Do postaci historycznych należą: omdlewająca Matka Boża, podtrzymywana przez dwie niewiasty, św. Jan ewangelista i setnik, do symbolicznych pomniejszone figury Eklezji po lewej (klęcząca z proporcem) i Synagogi po prawej stronie. Pień drzewa wyrasta z leżącej postaci Jessego, a jego liście przypominają winna latorośl.
  • Po bokach Ukrzyżowania umieszczone są dwa wyodrębnione panneau z personifikacjami siedmiu cnót (zachowana jedna, niewieścia figura) i siedmiu występków (mężczyźni dosiadający zwierząt: Pycha / Superbia, dworzanin na rumaku; Rozpusta / Luxuria, młodzieniec dosiadający jelenia i grający na fideli; Chciwość / Avaritia, postać z workami monet, dosiadająca dzika; Zazdrość / Invidia, brodacz na lisie; Gniew / Ira, szarpiący sobie włosy młodzian na niedźwiedziu;  Lenistwo / Accidia, postać śpiąca z głową wspartą na dłoni, jadąca na ośle; Obżarstwo / Gula, mężczyzna dosiadający czarnego kozła i jedzący łyżką z drewnianej misy, którą niesie na kolanach. Personifikacje umieszczone są w dekoracyjnych czwórlistnych kwaterach. W strefę dolną wpleciono Legendę o trzech żywych i trzech umarłych oraz obraz Mater Misericordiae (po lewej stronie).
  • W strefie górnej przedstawiono Sąd Ostateczny, zakomponowany symetrycznie, z  tronującym na tęczy Chrystusem-Sędzią w mandorli i dmącymi w trąby aniołami o błękitnych skrzydłach i szatach w kontrastowej kolorystyce. Na gałęziach drzewa znajdują się postaci: św. Piotra z kluczem wyciągającego dłoń ku małym figurkom zbawionych oraz Archanioła Michała, który – unosząc miecz nad głową – strąca w dół potępionych.
  • W pasie dolnym sceny eschatologiczne. Scena zmartwychwstania zmarłych, po dwu stronach łoża Jessego, ukazuje groteskowe postaci pół ludzi, pół – kościotrupów, podnoszące się z przykrytych płytami tumb. Dolne obramienie i prawy dolny narożnik kompozycji zajmują sceny mąk czyśćcowych, na neutralnym czerwonym tle („kąpiel” i „kuchnia piekielna”, epizod  w którym demony unoszą mężczyznę, przygniecionego beczką). Po prawej stronie ukazano Strącenie do otchłani i Piekło, otwarte Paszczą Lewiatana, do której spadają nagie postaci grzeszników, powiązane sznurami po kilka lub upchnięte w koszach (w tym dama, duchowni, Żydzi, rycerz na koniu). Brama piekielna jest strzeżona przez przykucniętą postać Lucyfera, przywiązaną łańcuchem do słupa.

 ________________________________

 

WPIS: ©  M. Jakubek-Raczkowska,  2024

Zalecane cytowanie:
Jakubek-Raczkowska M. , Malowidło z Ukrzyżowaniem… 
Inwentarz Sztuki Torunia online, Katedra – Prezbiterium, 2024
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-sw-jana-chrzciciela-i-sw-jana-ewangelisty-w-toruniu/

Spis treści

Stan zachowania

Malowidło zostało zatynkowane najpewniej w XVII wieku, odsłonięte i oczyszczone decyzją Bernharda Schmida w 1908 roku. Jego duże partie były już wówczas nieczytelne. Nie zachowały się przede wszystkim przedstawienia cnót. Po raz pierwszy poddano je konserwacji w 1921 roku, wzmacniając kontur; kolejne prace, o bliżej nieustalonym zakresie, były prowadzone po II wojnie światowej. Podjęte wtedy działania przyczyniły się do degradacji dzieła (duże partie warstwy malarskiej odpadły). W latach 1990–1998 została przeprowadzona konserwacja i restauracja dzieła pod kierunkiem prof. Marii Roznerskiej. Do czasu podjęcia prac, proces destrukcji malowidła był daleko zaawansowany (ROZNERSKA 1992, s. 76–77). Podczas konserwacji całkowicie zrekonstruowano niezachowane partie malowidła (nie udało się to jedynie w przypadku cnót). Dzisiejszy wygląd dzieła nie jest więc w pełni autentyczny, wiele jego partii jest efektem różnych działań rekonstrukcyjnych, przeprowadzonych w dużej mierze bez zrozumienia dla szczegółów ikonografii i kostiumologii.

 

Historia

Malowidło powstał prawdopodobnie około połowy XIV w. W XVII wieku zatynkowane, odkryte w 1908, restaurowane.

______

Ponieważ siedem cnót, przeciwstawianych siedmiu grzechom głównym, tworzyło w średniowieczu ustaloną grupę (przy czym nie było to zestawienie czterech cnót kardynalnych i trzech teologicznych), można się domyślać, iż malowidło w części personifikacji cnów przedstawiało niegdyś: Pokorę – Humilitas (najpewniej w medalionie wieńczącym), Przyjaźń – Amititia (względnie Pobożność – Pietas lub Łagodność – Mansuetudo), Bezstronność – Aequabilitas (względnie Pokój – Pax, Cierpliwość – Patientia, lub Skruchę – Compunctio); Męstwo – Fortitudo (na wcześniejszych listach Uporczywość – Perseverantia); Miłosierdzie – Misericordia (względnie Hojność – Largitas); Czystość – Castitas; Trzeźwość – Sobrietas (względnie Pokój – Pax lub Umiarkowanie – Temperantia). JAKUBEK-RACZKOWSKA 2013 (4)

Rozpoznanie

Od momentu odkrycia w 1908 roku wzbudzało istotne zainteresowanie badawcze, choć jego stan zachowania był i pozostał do dziś przeszkodą dla rozstrzygnięć styloznawczych. W badaniach nad malarstwem toruńskim mdatowane na ogół na 3 lub 4. Ćw. XIV wieku albo na sam koniec stulecia, zdaniem JAKUBEK-RACZKOWSKA 2013 (4) – znacznie starsze (połowa XIV w.), oparte na francuskich wzorcach miniatorskich z ok. 1330–1340.

Ogólne skojarzenie dzieła z iluminacją wynika w pierwszej kolejności ze sposobu malarskiego myślenia; w literaturze akcentowano ewidentne, iluminatorskie cechy dzieła, zwłaszcza – kompozycję w czwórliściach i złote, jakby szachownicowe tło. Zestawienie kwater z cnotami i występkami przywodzi na myśl kompozycję miniatur na dwóch kartach otwartego kodeksu, a zagęszczenie drobnych motywów demonologicznych u dołu kompozycji działa niczym iluminatorska dekoracja bas-de-page. Pod względem komplikacji wizualnej, ogólnych analogii dla toruńskiego zabytku można szukać wśród iluminacji, towarzyszącym tzw. pastoraliom (literatura duszpasterska), zwłaszcza – z kręgu francusko-angielskiej kultury dworskiej.

Funkcja malowidła została opisana szczegółowo jako kaznodziejska encyklopedia, przede wszystkim dla duchowieństwa (wykorzystanie kompozycji drzewa, strukturo odpowiadająca sensom egzegetycznym, zasób treści teologicznych i holi etycznych – w tym cnoty i występki oraz Legenda o trzech żywych, a także dobór motywów, inspirowany być może kazaniami ad status): JAKUBEK-RACZKOWSKA 2013 (4). Samorzutna czytelność szczegółów i przekazu tego obrazu dla wiernych świeckich, z uwagi na jego lokalizację drobiazgowość, nie jest obecnie pewna (nie ma dnach o dostępności tej przestrzeni dla laikatu), ale ekskluzywizm form i techniki wykonania wskazuje, że mogło one być też dobrze wpisane w wielkomiejskie gusta artystyczne.

 

Dokumentacja historyczna

Dokumentacja badawcza

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane