Krzyż relikwiarzowy (Michał Borgoni), Toruń, ok. 1754

Wys. 63 cm; szer. 28,9 cm; rozpiętość stopy 24,8 x 19,6 cm

  • Srebro; odlew (trzon, ramiona, zwieńczenie), kucie, trybowanie, cyzelowanie, fakturowanie, puncowanie, inskrypcja punktowana; złocone: figurka Chrystusa, promienie w narożach ramion krzyża oraz oprawa kapsuły (hagioskopu); szybka szklana, agnusek woskowy.

_____________________________

  • Krzyż o rozszerzonych zakończeniach ramion wsparty na owalnej, wydętej stopie i wysokim trzonie, z reliefową, wyraziście kształtowaną dekoracją ornamentalną. Stopa dwustrefowa, kopulasta z szeroką krótką szyjką, wsparta na wysokiej kryzie z wklęską, dzielona na osiach głównych lekko gierowanymi pasami o zrolowanych zakończeniach; pasy rozszerzone w partii uskoku dzielącego obie strefy. Powierzchnie stopy wypełnione motywami rocaille’owymi, na pasach pojedynczymi liśćmi i kampanulami. Trzon balasowy, silnie profilowany, z niewielkim gruszkowatym, dołem podciętym nodusem, zdobionym analogicznie jak stopa. Na skrzyżowaniu ramion krzyża na awersie pełnoplastyczna figurka Chrystusa przybitego 3 gwoźdźmi, w niewielkim perizonium, z promieniami za głową; na rewersie owalna kapsuła – hagioskop, zawierająca reliefowe wyobrażenie Baranka (tzw. agnusek).
  • Obie powierzchnie krzyża zdobione na końcach półplastycznymi motywami rocaille’u z towarzyszeniem listowia oraz linearnymi symetrycznymi kompozycjami wstęgowo-cęgowymi, rozmieszczonymi koncentrycznie: na awersie przy rękach, ponad głową oraz pod figurką na wysokości bioder, na rewersie wokół puszki. Na krawędziach ramion aplikowane pojedyncze kwiatoniki.
  • Ornament linearny wykonany wgłębnym wyciskanym konturem; tło motywów i ich otoczka fakturowane puncyną o romboidalnym przekroju, co poprawia czytelność i sprawia wrażenie plastyczności rysunku; odcinki muszli i tło gierowanych pasów na stopie fakturowane.

_____________________________

  • Znakowany na kryzie stopy: cecha miejska Torunia (brama z 3 wieżami; typ 9 wg GRADOWSKI 2010, s. 181)  i warsztatowa MB w polu kolisto-owalnym (typ T 129 A wg GRADOWSKI / KASPRZAK-MILER 2002, s. 199).
  • Na kryzie stopy inskrypcja kursywną minuskułą: X. Jozef Antoni Zaborski Commd [Commendarius] S. Lureuntij Thorunii. A. 1754. Na agnusku inskrypcja w otoku nieczytelna, pod wyobrażeniem Baranka majuskułowe: BENED : XIV / P. M. AN. D. / 1740

 

WPIS: © Michał F. Woźniak, 2023

Spis treści

Stan zachowania

Dobry. Nieznaczne pogięcia blachy; agnusek o mocno zatartym reliefie, pęknięty, z ubytkiem.

Historia

Sprawiony w 1754 r. do przedmiejskiego kościoła św. Wawrzyńca, po jego zburzeniu w 1806 początkowo przechowywany zapewne w kościele św. Jakuba lub w tamtejszym klasztorze Benedyktynek, następnie od 1809 r. w kościele św. Jana; w 1827 r. lub krótko po przeniesiony do kościoła NMP.

Rozpoznanie

Odbitka znaku miejskiego na krzyżu bardzo czytelna; jego stosowanie M. Gradowski datuje nieprzekonująco na 2 poł. lat 50 XVIII wieku (GRADOWSKI 2010 s. 181 i 183); datowanie krzyża na „2 poł. lat 50. XVIII w.” przyjęli też GRADOWSKI / PIELAS 2006. W świetle fundacji tego krzyża należałoby przesunąć wprowadzenie tego stempla na czas nieco wcześniejszy.

W spisie inwentarzowym przeprowadzonym w 1809 r. po przeniesieniu sreber kościelnych należących do kościoła św. Wawrzyńca, czasowo złożonych w kościele św. Jana, wymieniono dwa krzyże, z których pierwszy, większy jest niewątpliwie tożsamy z prezentowanym zabytkiem („Krzyże srebrne są dwa, z [których] ieden większy maiacy około grzywien 10 łotów 12, mnieyszy zas Roku 1806 przerobiony kosztem kościoła.”); ten drugi krzyż niezachowany.

W roku fundacji krzyża do kościoła św. Wawrzyńca ufundowany został przez Chojnackich (Hoynackich) kielich wykonany przez tego samego Borgoniego. Krzyż reprezentuje, pozostając w obrębie stylistyki rokokowej, inne wartości estetyczne i zdradza wyższą klasę techniczno-wykonawczą.

Chwiejna jest terminologia: CZIHAK 1908 używa ogólnej nazwy krucyfiks, CHRZANOWSKI / KORNECKI 1988 określają go jako pacyfikał, autor noty w opracowaniu DIECEZJA TORUŃSKA 1995 jako krzyż ołtarzowy, podobnie WOŹNIAK 2005KLUCZWAJD 2005 oraz GRADOWSKI / PIELAS 2006 jako krzyż relikwiarzowy; WOŹNIAK 2012 umieszcza zabytek pośród krzyży relikwiarzowych, stwierdzając obecność agnuska zamiast relikwii (s. 183, przyp. 97), ale w podpisie pod il. 618 określa jako krzyż ołtarzowy. Agnuski poświęcali papieże w Niedzielę Białą (Przewodnią) pierwszego i każdego siódmego roku pontyfikatu; znajdujący się w krzyżu toruńskim pochodzi z r. 1740, pierwszego w pontyfikacie Benedykta XIV.

 

Kształt ramion częsty w toruńskich krzyżach powstałych w połowie i 2 poł. XVIII w. Stopa ma swoje bliskie odpowiedniki w dwóch monstrancjach – samego Borgoniego w Golubiu oraz zapewne Jana Letyńskiego (z możliwym udziałem Borgoniego) w Lisewie k. Chełmna.

 

 

 

 

Dokumentacja historyczna

Dokumentacja badawcza

Dane w opracowaniu …

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

CZIHAK 1908, s. 138, nr 107/2

LEPSZY 1933, s. 281, nr 2

CHRZANOWSKI / KORNECKI 1988, s. 91, 125 (s.v. Michał Borgoni)

DIECEZJA TORUŃSKA 1995, s. 195

KLUCZWAJD 2005, s. 62, nr 37

WOŹNIAK 2005, s. 407, 410

GRADOWSKI / PIELAS 2006, s. 785, nr 604/7

WOŹNIAK 2012, s. 182–183, il. 618

WOŹNIAK 2023b,

Opracowania niepublikowane