Strona główna Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny NACZYNIA I PRZEDMIOTY LITURGICZNE Relikwiarze Krzyż relikwiarzowy (Michał Borgoni), Toruń, ok. 1754
Wys. 63 cm; szer. 28,9 cm; rozpiętość stopy 24,8 x 19,6 cm
_____________________________
_____________________________
WPIS: © Michał F. Woźniak, 2023
Dobry. Nieznaczne pogięcia blachy; agnusek o mocno zatartym reliefie, pęknięty, z ubytkiem.
Sprawiony w 1754 r. do przedmiejskiego kościoła św. Wawrzyńca, po jego zburzeniu w 1806 początkowo przechowywany zapewne w kościele św. Jakuba lub w tamtejszym klasztorze Benedyktynek, następnie od 1809 r. w kościele św. Jana; w 1827 r. lub krótko po przeniesiony do kościoła NMP.
Odbitka znaku miejskiego na krzyżu bardzo czytelna; jego stosowanie M. Gradowski datuje nieprzekonująco na 2 poł. lat 50 XVIII wieku (GRADOWSKI 2010 s. 181 i 183); datowanie krzyża na „2 poł. lat 50. XVIII w.” przyjęli też GRADOWSKI / PIELAS 2006. W świetle fundacji tego krzyża należałoby przesunąć wprowadzenie tego stempla na czas nieco wcześniejszy.
W spisie inwentarzowym przeprowadzonym w 1809 r. po przeniesieniu sreber kościelnych należących do kościoła św. Wawrzyńca, czasowo złożonych w kościele św. Jana, wymieniono dwa krzyże, z których pierwszy, większy jest niewątpliwie tożsamy z prezentowanym zabytkiem („Krzyże srebrne są dwa, z [których] ieden większy maiacy około grzywien 10 łotów 12, mnieyszy zas Roku 1806 przerobiony kosztem kościoła.”); ten drugi krzyż niezachowany.
W roku fundacji krzyża do kościoła św. Wawrzyńca ufundowany został przez Chojnackich (Hoynackich) kielich wykonany przez tego samego Borgoniego. Krzyż reprezentuje, pozostając w obrębie stylistyki rokokowej, inne wartości estetyczne i zdradza wyższą klasę techniczno-wykonawczą.
Chwiejna jest terminologia: CZIHAK 1908 używa ogólnej nazwy krucyfiks, CHRZANOWSKI / KORNECKI 1988 określają go jako pacyfikał, autor noty w opracowaniu DIECEZJA TORUŃSKA 1995 jako krzyż ołtarzowy, podobnie WOŹNIAK 2005; KLUCZWAJD 2005 oraz GRADOWSKI / PIELAS 2006 jako krzyż relikwiarzowy; WOŹNIAK 2012 umieszcza zabytek pośród krzyży relikwiarzowych, stwierdzając obecność agnuska zamiast relikwii (s. 183, przyp. 97), ale w podpisie pod il. 618 określa jako krzyż ołtarzowy. Agnuski poświęcali papieże w Niedzielę Białą (Przewodnią) pierwszego i każdego siódmego roku pontyfikatu; znajdujący się w krzyżu toruńskim pochodzi z r. 1740, pierwszego w pontyfikacie Benedykta XIV.
Kształt ramion częsty w toruńskich krzyżach powstałych w połowie i 2 poł. XVIII w. Stopa ma swoje bliskie odpowiedniki w dwóch monstrancjach – samego Borgoniego w Golubiu oraz zapewne Jana Letyńskiego (z możliwym udziałem Borgoniego) w Lisewie k. Chełmna.
Dane w opracowaniu …
,
CZIHAK 1908, s. 138, nr 107/2
LEPSZY 1933, s. 281, nr 2
CHRZANOWSKI / KORNECKI 1988, s. 91, 125 (s.v. Michał Borgoni)
DIECEZJA TORUŃSKA 1995, s. 195
KLUCZWAJD 2005, s. 62, nr 37
WOŹNIAK 2005, s. 407, 410
GRADOWSKI / PIELAS 2006, s. 785, nr 604/7
WOŹNIAK 2012, s. 182–183, il. 618