Krucyfiks późnogotycki, ok. 1500

Krzyż 360 × 210 cm, postać 240 × 170 cm (rozpiętość ramion)

LOKALIZACJA: Ściana północna 1. przęsła od wschodu w nawie głównej.

Drewno lipowe, polichromowane i złocone.

____________________________

Bryła rzeźby pełnoplastyczna, opracowana ze wszystkich stron, przeznaczona do oglądu frontalnego. Chrystus wyobrażony jako młody mężczyzna o wystylizowanym szczupłym, nadmiernie wysmukłym ciele i nienaturalnie wydłużonych proporcjach; perizonium wąskie, modelowane twardo, owinięte ściśle wokół bioder, o dynamicznie rozwianych na boki krańcach. Postać w osi krzyża, wyprostowana, naprężona, z głową zwieszoną ku prawemu ramieniu. Twarz ascetyczna, nacechowana ekspresją, o silnie zapadniętych policzkach i wysokich, ostro podciętych kościach jarzmowych, okolona krótką dwudzielną brodą. Postać modelowana bardzo precyzyjnie, o drobiazgowo potraktowanej anatomii.
Polichromia wtórna: karnacja jasna w odcieniu chłodnej szarości przemalowana na bazie bieli cynkowej (XRF), nałożona za pomocą grubego pędzla typu szczeciniak (o grubym włosiu); włosy ciemnobrązowe; perizonium całkowicie przezłocona za pomocą szlagmetalu; na ciele malowane drobne strużki krwi.

_______________________
WPIS: © Monika Jakubek-Raczkowska & Juliusz Raczkowski, 2023

Zalecane cytowanie:
Jakubek-Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, Krucyfiks późnogotycki,
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Rzeźby i obrazy, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/

Stan zachowania

Struktura rzeźby naruszona przez drewnojady (widoczne na powierzchni ślady żeru); uszkodzenia mechaniczne (pęknięcie w miejscu łączenia prawej ręki z torsem, ubytki przy palcach, pasmach włosów, koronie cierniowej); odpryski i złuszczenia wierzchniej warstwy farby w partii karnacji, liczne spękania i wykruszenia pozłoty perizonium.

Dokumentacja fotograficzna

Krucyfiks późnogotycki, ok. 1500. Fot. J. Raczkowski

Historia

Pierwotne miejsce rzeźby w kościele nie jest znane. Być może umieszczona była na lektorium, co pozostaje luźną propozycją badawczą, ponieważ forma krucyfiksu lektoryjnego nie została opisana w źródłach.
Przed aranżacją nowego łuku tęczowego przez bernardynów (1731 r.) a od czasów przejęcia kościoła przez protestantów, krucyfiks był prawdopodobnie umieszczony na belce jako część kompozycji tzw. krzyża podwójnego, opisanej w XVIII-wiecznych źródłach.
MEMORANDA BAUMGARTENA [1989] wspominają o dwóch krucyfiksach, jeden z nich (wg ZERNECKE 1727 fundacja protestancka z 1563 r.) umieszczony był od strony chóru; drugi, opisany jako „starożytnej roboty”, z inskrypcją łac. odnowioną w 1675 – od strony nawy i towarzyszyły mu snycerskie figury asysty: „In ipso chori ingressu supra trabem altitudinis ad duas perticas transversim parietibus immisam, videtur figura Salvatoris crucifixi in ligno crucis pendentis, ab una parte in choro altare versus, cum subscriptione: ‘Mir macht die Lieb so viel und grosse Plagen Sie bloss nicht meine Schuld, hat mich ans Creutz geschlagen’. Sub cruce: ‘Anno 1563’. Altera vero ad reliquam templi partem spectans, prisci laboris, adstantibus ab utroque latere, Beatissimae Virginis atque s. Johannis Ewangeliste staturis in ipsa trabe sequens renovate legitur inscriptio: ‘Hic mea me pietas lingo confixit in alto, Hic me solus amor, non mea culpa tenet. 1675’.” Z opisu nie wynika, czy chodzi na pewno o rzeźbę późnogotycką. Napis pod krzyżem został odnotowany w 1678 r. przez słowackiego pisarza, Jana Simonidesa (1648-1708), Väznenie, vyslobodenie a putovanie Jána Simonidesa a jeho druha Tobiáša Masníka, ed. 1981>>: „V torunskom chráme Blahoslavenej Panny Márie je pod krížom napísané: Ita mea me pietas ligno confixit in alto. Hic me solus amor, non mea culpa tenet. * (Na toto drevo hor moja láska ma pribila pevne. Tu ma nedrží vina, láska len drží ma tu.)”
Inwentarz kościoła NMP i budynków klasztornych, spisany przy przejmowaniu ich przez bernardynów w 1724 roku wymienia: „In medio ecclesiae krzyż na belce ex utraque parte Passja Christi Domini, statua Beate Virginis Mariae i św. Jana z drzewa rżnięte”.
W bliżej nieokreślonym momencie krucyfiks trafił na rewers bernardyńskiego krzyża tęczowego, gdzie znajdował się do 1931 r., kiedy po konserwacji (I. Zelek) został przeniesiony na obecne miejsce.

Rozpoznanie

W literaturze zgodnie zwracano uwagę na bardzo wysoką klasę tej późnogotyckiej rzeźby, którą datowano na ok. 1500 r. i wiązano z wpływami grafiki niderlandzkiej i niemieckiej z 2. poł. XV w. (mistrz E.S.). Proweniencji jej autora upatrywano bądź w kręgu północnym (Kluczwajd [w:] ARS SACRA 1993; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998), bądź południowo-niemieckim (np. WOZIŃSKI 1996, WOZIŃSKI 2005a). Z krucyfiksem nietrafnie łączone są także dwie inne rzeźby z warsztatu toruńskiego – z kościoła św. Jana w Toruniu oraz ze Świerczynek (ZALSKA 1966, Kluczwajd [w:] ARS SACRA 1993) – pod względem formy i wartości artystycznej nie znajduje on jednak w Toruniu dokładnych analogii i nie można wykluczyć jego importu. Nasycone silną ekspresją, dzieło to jest bodaj ostatnim w Toruniu świadectwem artystycznym tradycyjnej, dolorystycznej duchowości franciszkańskiej o głęboko mistycznym podłożu, wprowadzonym do kościoła niemal w przededniu sekularyzacji konwentu.