Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
Spis treści
Historia
Wpis: © Monika Jakubek-Raczkowska & Juliusz Raczkowski, 2024
Kościół i klasztor NMP na przestrzeni dziejów przechodził kilkakrotne zmiany konfesyjne i co za tym idzie – przemiany funkcji, transformacje przestrzeni liturgicznej i modernizację wyposażenia. Od momentu fundacji w 1239 r. do XVI wieku pozostawał w rękach zakonu franciszkanów (tzw. konwentualnych, OFMConv). Pierwsza zmiana konfesji nastąpiła w XVI wieku. Już w 1525 roku w mieście miały miejsce rozruchy nazywane tzw. „małą rewoltą”, których ofiarą padały katolickie kościoły i klasztory, także świątynia franciszkańska. U franciszkanów ucierpiały wówczas szaty, naczynia liturgiczne oraz stalle i retabula ołtarzowe. Po 1525 roku część zakonników przeszła na stronę luterańską – jak Bartłomiej Jöricz, który po zmianie wyznania dalej nauczał w kościele NM Panny, a później także w kościele świętojańskim. Mowy kaznodziejów luterańskich (np. Matthiasa Monsterberga) często uderzały w zakonników i ich zwyczaje, czemu starała się początkowo przeciwdziałać rada miejska. Bracia, którzy pozostali w klasztorze, zgodzili się na zarząd ich majątkiem przez radę (od lat 30. XVI wieku już w większości luterańską), której przekazali również swoje kosztowności, głównie srebra klasztorne. Życie konwentualne w zasadzie zamarło – wobec zmian konfesyjnych w mieście, klasztor nie rekrutował już do nowicjatu. W 1559 zmarł ostatni franciszkański gwardian, a gmina protestancka, która w międzyczasie zagościła w kościele, nie przyjęła wyznaczonego przez biskupa chełmińskiego kapłana świeckiego. W 1569 klasztor przekształcono w siedzibę protestanckiego gimnazjum (późniejszego Gimnazjum Akademickiego), w tym samym roku źródła notują istnienie w refektarzu muzeum (było to pierwsze muzeum w Rzeczypospolitej). Rok 1557 (przekazanie kluczy w ręce protestantów) uznaje się za początek protestanckiej historii kościoła i klasztoru.
Od początku XVII wieku ze źródeł znane są intensywne starania franciszkanów-obserwantów (bernardynów OFM) o odzyskanie kościoła i klasztoru (wobec całkowitego przejścia saskiej prowincji franciszkanów na protestantyzm, bernardyni należący do prowincji polskiej czuli się naturalnymi spadkobiercami po franciszkanach). Mimo wsparcia ze story katolickich królów polskich i biskupów chełmińskich, starania te uwieńczone zostały sukcesem dopiero po tzw. Tumulcie Toruńskim: w 1724 roku kościół trafił w ręce bernardyńskie i na powrót stał się kościołem klasztornym. Pozostawał pod opieką zakonu do 1817 roku; po kasatach pruskich od 1824 roku funkcjonował jako katolicki kościół parafialny (od 1831 – jako kościół parafialny przedmieść i siedziba dziekana), którą to funkcję pełni do dziś.
1. Historia kościoła i klasztoru franciszkanów (do czasów protestanckich) w świetle źródeł pisanych (1239-1577)
Wpis: © Piotr Oliński, 2023
Zalecane cytowanie: Oliński Piotr, Historia kościoła i klasztoru franciszkanów (do czasów protestanckich) w świetle źródeł pisanych (1239-1577), Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Historia, 2023, https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/
_____________________________
Pierwszą podawaną datą dotyczącą franciszkanów w Toruniu jest rok 1239. Przez wielu badaczy jest ona uznawana za rok fundacji klasztoru franciszkanów w Toruniu. W niektórych badaniach dopuszczano jednak możliwość, że franciszkanie w Toruniu pojawili się nieco wcześniej, zaś w 1239 r. zostali przyjęci do prowincji czeskiej (TANDECKI 1989, s. 8–11). Do fundacji doszło w czasach sprawowania urzędu wielkiego mistrza przez Hermanna von Salzę, w którym wielu historyków upatruje fundatora pierwszego klasztoru franciszkańskiego w państwie krzyżackim. Zapewne franciszkanie zostali osadzeni od początku na parceli, na której powstał kościół Najświętszej Marii Panny. Należy jednak dodać, że w 1239 r. parcela ta znajdowała się jeszcze poza murami miejskimi. Nie są znane okoliczności jej nadania. Jako ten, który to uczynił jest wymieniany w stosunkowo późnych źródłach Poppo von Osterna, tytułowany jako wielki mistrz. Oznaczałoby to, że do nadania lub jego potwierdzenia, chociaż nie takie sformułowanie znalazło się w najstarszym z tych źródeł, którym jest wzmianka w „Annales Minorum Prussicorum” doszło między rokiem 1252 a 1256. Jeśli uznać hipotezę o potwierdzeniu w tym właśnie czasie przez Poppona posiadania przez klasztor parceli, którą otrzymał już wcześniej, a więc zapewne w 1239 r., to należy zastanowić się nad działaniami budowlanymi na takiej niepotwierdzonej dokumentem własności. Być może, jak przypuszczał DYGO 1992, s. 271, franciszkanie początkowo nie dysponowali możliwościami na rozpoczęcie większej budowy. Dopuścił on możliwość, że Krzyżacy opóźniali budowę klasztoru, co z kolei podważałoby rolę urzędników krzyżackich, czy jak się niekiedy podaje Hermanna von Salzy w fundacji klasztoru. Wspieranie franciszkanów w Prusach w latach 50. XIII w. przez wielkiego mistrza Poppona mogło być elementem ograniczania wpływów dominikanów i biskupa Heidenreicha (DYGO 1992, s. 2). Jeśli uznać tę hipotezę, to należałoby przyjąć, że franciszkanie pojawili się w Toruniu ok. 1239 r. przede wszystkim z własnej inicjatywy, jednak ich egzystencja do lat 50. była skromna i nie podejmowali w tym czasie większych prac budowlanych.
Stoi to w sprzeczności z podawanym innym faktem z historii franciszkanów toruńskich. Przyjmuje się, że w 1243 r. w kościele franciszkańskim odbył się synod kościelny dotyczący stworzenia podziałów diecezjalnych na terenie państwa krzyżackiego. W innym miejscu ustaliliśmy, że najstarsze świadectwo o takim synodzie zachowało się w kronice Szymona Grunaua z początków XVI w. i wiele wskazuje na to, że taki synod w Toruniu nie miał miejsca (OLIŃSKI 2023, passim). Tym samym datę, przyjmowaną jako dowód na istnienie solidniejszego murowanego budynku kościelnego, zresztą uznawanego niekiedy za jedną z pierwszych budowli murowanych w Toruniu (m.in. Tandecki 1992, s. 14; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 8; NAWROCKI 2006, s. 4) można uznać za mocno dyskusyjną. Nie wydaje się, żeby w cztery lata po przybyciu do miasta franciszkanie dysponowali już murowanym kościołem i solidnymi zabudowaniami, pozwalającymi przyjmować licznych gości. Zapewne istniały jakieś stosunkowo skromne pomieszczenia, natomiast kościół, którego budowę zapewne rozpoczęto wraz z przybyciem zakonników, musiał mieć jeszcze raczej bardzo skromną postać; być może był w początkowej fazie budowy, albo też wzniesiono naprędce kaplicę do oprawiania mszy i odmawiania modlitw, planując dopiero wzniesienie większej świątyni. Trudno wyjść jednak w tym przypadku poza dosyć swobodne przypuszczenia.
W każdym razie klasztor już funkcjonował, czego dowodem jest pojawianie się w dokumentach zakonników franciszkańskich. W 1246 r. na jednym z dokumentów wymieniono brata Alberta, franciszkanina z Torunia (PrU, t. 1/1, >>, nr 177). Z 1252 r. znana jest pieczęć konwentu toruńskiego (PrU, t. 1/1, >>, nr 77 i 259). W tym roku został wymieniony również gwardian Berthog. W 1258 r. pojawił się franciszkanin Dytrych (CDP CDP, t. 3, s. 145–147; Tandecki 1992, s. 14–15). Wszystko to świadczy o sporej aktywności franciszkanów, niewiele jednak mówi o rozwoju samych budynków klasztornych. W 1267 r. miało dojść do poszerzenia parceli klasztornej przez mistrza krajowego Ludwika von Baldersheim i biskupa chełmińskiego Fryderyka. Grunty na rzecz klasztoru przekazała jakaś Benedykta (TANDECKI 1989, s. 14–15; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 8.) Informacja jest dosyć wiarygodna, chociaż nie zachował się stosowny dokument a wiedza o jego treści opiera się na wzmiance K. G. Praetoriusa, który bez wątpienia dysponował wglądem w oryginał (PRÄTORIUS 1832, s. 100,; zapowiedziana publikacja dokumentu w załącznikach nie została zrealizowana; WERNICKE 1858; TANDECKI 1989, s. 15, przyp. 39). Jeśli grunty te przylegały parceli franciszkańskiej i rzeczywiście doszło tym samym do jej poszerzenia, to jednoznacznie wskazywałoby na podjęcie dużych prac nad rozbudową zabudowań klasztornych. Być może wówczas właśnie podjęto decyzję o budowie większego kościoła. Najprawdopodobniej rok 1267 jest istotną datą, która w większym zakresie powinna być uwzględniana przy określaniu etapów rozwoju budynków klasztornych. Można przyjąć, że do rozpoczęcia budowy kościoła czy może raczej kaplicy i pierwszych zabudowań doszło wraz z przybyciem zakonników ok. 1239 r. Wątpliwe wydaje się znaczenie roku 1243 dla określania stanu budynków klasztornych. Natomiast w 1267 r. poszerzono parcelę franciszkańską, co wskazuje na podjęcie rozbudowy zespołu klasztornego.
Kolejną datą mającą świadczyć o pracach budowlanych jest rok 1276. Podawano, iż w tym roku mistrz krajowy Konrad von Thierenberg nadał franciszkanom szopy do suszenia cegieł, które znajdowały się na terenie Nowego Miasta (DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 8; JASIŃSKI 1999, s. 140, 146; Arszyński 2016 i in.). W dokumencie jest mowa o czynszach z Polskiej Wsi koło Biskupiej Górki przy Drodze Dobrzyńskiej, które miały czasowo przypaść franciszkanom, przy pewnym ograniczeniu przestrzennym. Użyte tam sformułowanie „domibus autem lateralibus” nie oznacza raczej „szop do suszenia cegieł”, ale cegielnie, których musiałoby być tam kilka. Można również zastanowić się, czy nie chodziło o domy leżące po obu stronach drogi (Raczkowscy 2023), z których dochody zresztą nie miały już trafiać do franciszkanów (PrU, t.1 / 2, nr 342). Mógł to więc być przymiotnik „lateralis” od „later, -eris” , albo od „latus, -eris”. Ostatnio S. Jóźwiak i M. Wiewióra (JÓŹWIAK / WIEWIÓRA 2023) zwrócili jeszcze uwagę na to, że w najstarszych spisach czynszowych Torunia w tej okolicy mieszkał strycharz („laterator”) Heynmannus, co w ich przekonaniu ma sugerować, że mogły znajdować się tam cegielnie. Wydaje się jednak bardziej przekonujące twierdzenie, że wyrażenie „domibus autem lateralibus” oznacza raczej domy leżące na skraju, po obu stronach, ewentualnie – po prostu domy ceglane (RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (1), s. 36). Tak czy inaczej, nadanie to świadczy o wsparciu udzielonym przez zakon krzyżacki franciszkanom toruńskim w ramach rozstrzygania sporu pomiędzy Starym i Nowym Miastem Toruniem, którego dotyczył ten dokument. Pośrednio może to wskazywać na zwiększone wydatki zakonników, być może właśnie związane z budową kościoła.
Być może więc w tym czasie prowadzono rozbudowę zabudowań klasztornych, co zresztą można skojarzyć z poszerzeniem parceli franciszkańskiej sprzed dziewięciu lat. Po tej wzmiance o franciszkanach następuje przerwa w informacjach, które można by odnieść do prac budowlanych. Dopiero w 1311 r. wywodząca się z Chełmna Adelajda, która została żoną królewieckiego kramarza, w swoim testamencie zapisała m. in. franciszkanom toruńskim jedną grzywnę na budowę kościoła („ad structuram ecclesie fratrum minorum in Thorun 1. marcam”), co jest skromnym datkiem, jednak jednoznacznie świadczy o prowadzonych przez franciszkanów pracach budowlanych (UBC, t. 1, nr 168). Kolejna informacja odnosi się do roku 1333. Rada miasta Torunia miała wówczas wyrazić zgodę franciszkanom na wykonanie wyjścia z domu zarządczyni („Schafnerin”), który był położony po południowej stronie zabudowań klasztornych od strony rynku. Zaznaczono również, że z wyjścia tego mogły korzystać tylko trzy osoby, które obsługiwały ową zarządczynię. Dodano również, że nie powinny być tam trzymane żadne zwierzęta, które zabrudzają plac. Nie znamy oryginału tego dokumentu. Jego treść przekazał J. E. Wernicke na podstawie odpisu, którego dokonał M. Gottfried Centner (WERNICKE 1839, s. 59–60; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 9). Wernicke domyślał się tu domu nr 293 (zob. Atlas historyczny miasta Torunia). Raczej trudna do zweryfikowania jest informacja o wysłuchaniu przez Kazimierza Wielkiego mszy w kościele Mariackim w czasie jego pobytu w Toruniu w 1343 r. Informację taką podał Hennenberger powołując się na Grunaua, łącząc ją opiseniem wylania na króla przez przypadkową mieszczkę kubła pomyj, co zwykle było wiązane z pobytem Jagiełły (HENNEBERGER 1595, s. 454; WERNICKE 1839, s. 62; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 9). U Grunaua znalazła się informacja o wykonaniu w Toruniu organów przez jakiegoś franciszkanina. Miały one mieć 22 piszczałki (GRUNAU [1876] t. 1, s. 600; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 9). W tym czasie w Toruniu miał przebywać również franciszkanin, który był świetnym kaznodzieją, zamierzał wygłaszać w kościele św. Janów kazania dotyczące natury ciąży NMPanny (GRUNAU [1876], t. 1, s. 603).
W 1371 r. przed prezbiterium został pochowany Gerhard von Allen i syn Konrad, zaś cztery lata wcześniej jego żona Margaretha. Jest to jednoznaczne świadectwo kształtu świątyni w tym czasie. Między trzecim a czwartym filarem była płyta Heinricha von Werle, zmarłego w 1373 r., a na zachód od niej płyta Ludolfa Wale, zmarłego w 1381 r. (SEMRAU 1892, s. 22–23; CZYŻAK 2005). Nie ma raczej wątpliwości, że w tym czasie horyzontalna przestrzeń kościoła była ukształtowana w obecnej postaci. Trudno o dodatkowe informacje dotyczące budynku kościelnego i zabudowań klasztornych w średniowieczu.
Trudno jest wnioskować na temat prac budowlanych w kościele i budynkach klasztornych w późniejszych latach. Zasadnicza bryła kościoła franciszkańskiego, jak i zabudowania klasztorne zostały zbudowane w średniowieczu. Przypuszczalnie w swoich zasadniczych zrębach budynki te zostały ukończone w 2. połowie XIV w.
Zob. więcej: OLIŃSKI 2023.
Opis architektury
2. Kościół i zespół poklasztorny
WPIS: © Izabella Brzostowska, Monika Jakubek-Raczkowska, Juliusz Raczkowski
Zalecane cytowanie: Brzostowska Izabella, Jakubek-Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, Kościół i zespół poklasztorny, Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Opis architektury, 2023, https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/
_____________________________
Zespół położony w północno-zachodnim narożu Starego Miasta, w bloku zabudowy ograniczonym od zachodu ul. Piekary, od północy ul. Franciszkańską, od wschodu ul. Chełmińską i od południa ul. Panny Marii oraz Rynkiem Staromiejskim. Kościół leży w północnej pierzei ulicy Panny Marii. Po jego stronie północnej zachowany fragment zachodniego skrzydła dawnego klasztoru oraz wirydarz (12,9 × 15,2 m), okolony od wschodu i północy współczesnym arkadowym krużgankiem z cegły. Od strony południowej, na przedłużeniu południowej ściany korpusu nawowego kościoła, teren przykościelny zamyka mur z podcieniami. W południowo-wschodnim narożu placu przykościelnego, w pierzei ulicy Marii Panny, dawna furta klasztoru franciszkanów (obecnie budynek plebanii parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny).
2.1. Kościół
pw. Wniebowzięcia NMP i bł. ks. Wincentego Frelichowskiego; od początku franciszkański, od 1557 protestancki, od 1724 bernardyński, od 1831 katolicki, parafialny (w tej funkcji do dziś).
2.1.1 Materiał
Fundamenty kamienne, na zaprawie piaskowo-wapiennej>>. Ściany murowane z cegły palonej pełnej >>, na zaprawie piaskowo-wapiennej, w wątku gotyckim i wendyjskim, z miejscowym użyciem zendrówki. Od wewnątrz wyprawa tynkarska piaskowo-wapienna, na której pobiała wapienna i lokalnie dekoracja malarska temperą oraz fresco secco. Detal architektoniczny z kształtek ceglanych (portale, służki i in. >>, >>) oraz z szarego sztucznego kamienia (badaniami petrograficznymi objęto zespół konsol w nawie północnej >>; identyfikacja materiału pozostałych – jak zworniki, konsole w korpusie, prezbiterium i zakrystii >> – opiera się na analizie wizualnej). W oknach szklenia przezroczyste i witrażowe szklenia barwne (szkło dmuchane, >>, >>). Elementy wprowadzone na stałe w architekturę (pełne balustrady empory północnej i zachodniej, wiatrołapy) – drewniane.
Posadzka kamienna, w większości tzw. szwedzka, z kwadratowych płyt wapienia olandzkiego w odmianie szarej i brunatno-czerwonej różnych rozmiarów (o boku 29–31 cm, 42–44 cm i 56–57 cm), miejscowo – alabastrowa; w obrębie posadzki kamienne płyty nagrobne – czarne z wapienia mozańskiego (łomy Tournai i Liège >>), czerwono-brunatne i szare – z wapieni olandzkich, gotlandzkich, względnie z wyspy Sarema; miejscami przetrwały relikty średniowiecznych posadzek ceramicznych (z cegły oraz z flizów ceramicznych >>).
Więźby dachowe drewniane; pokrycie dachowe: dachówka ceramiczna zakładkowa; hełmy wieżyczek – cynkowana blacha.
2.1.2. Rzut
Kościół orientowany, z odchyleniem od osi zachód–wschód ku północy.
WYMIARY: korpus 26,5[1] × ≈25[2] × 40,2 m[3]; prezbiterium 26,6[4] × ≈ 11[5] × 24,7 m[6]; zakrystia; mauzoleum 8,2 × szerokość × 2,9 m.
KORPUS: trójnawowy, o nawach nierównej szerokości (północna węższa); sześcioprzęsłowy w systemie przechodzącym; na rzucie nieregularnego czworoboku, kształtem zbliżonego do prostokąta zwężającego się ku zachodowi, ze ścianą zachodnią nieregularną w linii (dwukrotnie lekko załamaną), wytyczoną skośnie (dewiacja ok. 10o) i lekko skośnym (ok. 7o dewiacji) biegiem muru obwodowego od południa. Nawy korpusu oddzielone ośmiobocznymi filarami, których rzędy są lekko przesunięte względem siebie (rząd północny jest nieznacznie cofnięty ku zachodowi, co daje lekko skośny rysunek dłuższych boków przęseł w nawie głównej; w ostatnich dwóch przęsłach korpusu nieregularność ta zaznacza się silniej, także w nawie północnej). Całe przęsło zachodnie korpusu, szersze od pozostałych, wykazuje nieregularności – najsilniejsze w obrębie nawy południowej, w której przybiera kształt trapezoidalny, zwężając się na zewnątrz. Południowa ściana korpusu członowana wewnętrznymi przyporami, pomiędzy którymi utworzono 5. płytkich kaplic; ściana północna oszkarpowana od zewnątrz czterema przyporami o zróżnicowanej szerokości i głębokości; na styku 4. i 5. przęsła w miejscu przypory powyżej klasztoru wieżyczka (3 z 8) dostępna z empory, z której komunikacja na poddasze budynku klasztoru i korpusu nawowego. W narożu prezbiterium i korpusu nawowego po stronie północnej wieloboczna wieżyczka schodowa (5 z 8), dostępna z poziomu empory, z której komunikacja na poddasze korpusu nawowego i prezbiterium.
PREZBITERIUM: na przedłużeniu nawy głównej wydłużone, zamknięte od wschodu prosto, 4-przęsłowe, o regularnych prostokątnych przęsłach, węższych niż w nawie głównej; lekko zwężone ku wschodowi, z nieznaczną dewiacją biegu ściany wschodniej (skos ku północy), opięte trzema płaskimi zewnętrznymi przyporami przy ścianie południowej i dwiema przy ścianie północnej. Przy prezbiterium od północy jednoprzęsłowa, prostokątna, wielobocznie zamknięta zakrystia (5/8) oraz aneks w szerokości 2. przęsła (Mauzoleum Anny Wazówny), na planie półkola (o promieniu 2,9 m), z arkadowym wejściem w grubości muru, kryty kopułą na planie elipsy o wys. 8,2 m.
SKLEPIENIA: cała budowla zasklepiona sklepieniami typu żebrowego (krzyżowo-żebrowe i gwieździste). Rysunek sklepień w korpusie nieregularny (ramiona gwiazd o nierównej szerokości w 1. i ostatnim od wschodu przęśle nawy północnej oraz w ostatnim przęśle nawy południowej i nawy głównej, nieregularności także w sklepieniach przyziemia nawy północnej).
KOMUNIKACJA: kościół dostępny od zachodu przez portal w osi ściany zachodniej, od południa przez portal w obrębie 4. przęsła, od wschodu przez portal we wschodniej ścianie nawy południowej oraz od północy przez portal w 1. od wschodu przęśle nawy północnej. Poza tym trzy wejścia do zakrystii: dwa od zachodu, poprzez otwory drzwiowe w ścianie wschodniej nawy północnej (północny bezpośrednio z nawy, południowy z klatki schodowej), oraz od zewnątrz przez portal w ścianie wschodniej. Nawa północna otwarta arkadą do przestrzeni dawnych zabudowań klasztornych (obecnie kaplica św. Trójcy). Mauzoleum przy północnej ścianie prezbiterium dostępne bezpośrednio przez arkadę w obrębie 2. przęsła od wschodu. Wzdłuż wschodniej ściany nawy północnej poprzeczna klatka schodowa, z której dostęp na emporę w przestrzeni nawy północnej. Empora skomunikowana z poddaszem od wschodu (klatka schodowa) i od północy (portal na wys. 4. przęsła, w obrębie prospektu organowego). Górna kondygnacja zakrystii dostępna od zachodu, z poziomu empory, przez wejście we wschodniej ścianie nawy północnej.
[1] Pomiar od posadzki do zwornika w 1. i 6. prześle od wschodu.
[2] Pomiar wewnątrz; w 1. przęśle – 25,3 m; w 6. – 24,9 m.
[3] Pomiar wewnątrz. Pomiar całkowity wraz z grubością muru od lica muru zewnętrznego do łuku tęczowego: 44,09 m.
[4] Pomiar w łuku tęczowym.
[5] Pomiar wewnątrz; w 1. przęśle – 10,9 m; w 4. – 11,4 m. Pomiar całkowity włącznie z grubością murów obwodowych: w 1. przęśle 13,65 m, w 4. 14,14 m.
[6] Pomiar wewnątrz. Pomiar całkowity wraz z grubością muru od lica muru zewnętrznego 27,8 m.
2.1.3. Bryła
Kościół halowy, o zwartej bryle (>>, >>). Korpus nawowy w formie leżącego prostopadłościanu, przykryty dwuspadowym dachem, z trójkątnymi szczytami od wschodu i zachodu, zamkniętymi w granicach połaci dachowych; od północy oszkarpowany dość przestrzennymi, prostymi przyporami bez uskoków; ściana zachodnia nieznacznie odchylona od pionu. Prezbiterium w formie leżącego prostopadłościanu, tej samej co korpus wysokości, przykryte niższym dwuspadowym dachem i zwieńczone od wschodu wysokim szczytem typu wieżyczkowego. Od północy (w całości) i południa (w obrębie dwóch przęseł) oszkarpowane płaskimi, trójuskokowymi przyporami. Zakrystia dwukondygnacyjna, przykryta dachem pulpitowym, ze schodkowym półszczytem od wschodu (>>); mauzoleum przykryte dachem stożkowym. Wieżyczka schodowa w narożu prezbiterium i korpusu od północy, wysokością sięgająca niemal korony murów (>>).
2.1.4. Elewacje
Elewacje w surowej cegle z użyciem zendrówki, na niskim, ceglanym cokole, rozczłonkowane wysokimi, ostrołukowymi oknami.
ELEWACJE PREZBITERIUM
Elewacja wschodnia prezbiterium o kształcie pionowego prostokąta, jednokondygnacyjna, trójosiowa, zamknięta fryzem i zwieńczona rozbudowanym, wysokim szczytem. Niski cokół (1,43 m wys.) zwieńczony profilem złożonym z ćwierćwałka i wklęski powyżej. Na osi elewacji wysokie okno o profilowanych, rozglifionych ościeżach, podłucze wypełnione maswerkiem (trzy rzędy dekoracji z odcinków łuku), pięciodzielne. Okno flankowane dwiema wąskimi, ostrołukowymi, tynkowanymi blendami, o analogicznej jak okno wysokości, ze ślepym maswerkiem o trzech lancetach. Fryz wieńczący – ceramiczny, ciągły, o motywie czwórliści. Szczyt trójstrefowy, trójosiowy, zbudowany z trzech ośmiobocznych wieżyczek, pomiędzy którymi wąskie pola szczytu flankowane słupkami sterczynowymi. Środkowa wieżyczka wyższa i szersza od bocznych; wszystkie nakryte wielobocznymi hełmami Strefa cokołowa – niska, wydzielona profilowanym gzymsem, pod którym wąski otynkowany pas z malowanym ornamentem. U góry cokołu, w osiach wieżyczek – okna szczelinowe w polach pomiędzy wieżyczkami – prostokątne okna zamknięte od góry łukiem odcinkowym. W centralnej strefie szczytu – wieżyczki dekorowane ostrołucznymi tynkowanymi blendami z dekoracją malarską (maswerki bielą i czerwienią na czarnym tle), powyżej których otynkowany pas i wąski profilowany gzyms; w polach szczytu tej kondygnacji blendy zamknięte łukiem pełnym, w których małe, prostokątne okna. Wieżyczki boczne zwieńczone niskimi komorami dzwonowymi, naprzemiennie z ostrołucznymi przepruciami i tynkowanymi blendami, nakryte hełmami z iglicą. Trzecia strefa środkowej wieżyczki członowana ostrołucznymi, tynkowanymi blendami, powyżej których otynkowany pas i profilowany gzyms; pola pomiędzy wieżyczkami zamknięte od góry wimpergą, u dołu z tynkowanymi blendami zamkniętymi łukiem odcinkowym, zwieńczone odcinkiem fryzu arkaturowego, powyżej którego ażurowe rozety. Komora dzwonowa środkowej wieżyczki o artykulacji analogicznej jak ostatnia kondygnacja wieżyczek bocznych; zwieńczona ostrosłupowym hełmem.
Elewacja południowa prezbiterium >> jednokondygnacyjna, czteroosiowa, na niskim cokole (1,42 m) zamkniętym profilowanym gzymsem (profil wklęskowy), członowana trzema przyporami, pomiędzy którymi cztery analogiczne, wysokie, wąskie, trójdzielne okna z maswerkiem przeplatanym. Ponad pierwszym od dołu uskokiem w każdej szkarpie nieduża ostrołuczna blenda. W skrajnej wschodniej osi, ponad strefą cokołową, na wschód od okna – trzy ostrołukowe nisze o profilowanych krawędziach (profil wałkowy); pod oknem, w licu elewacji półkolisty łuk odciążający. Elewacja zamknięta fryzem, złożonym z ceramicznych czwórliści, ułożonych w jednym rzędzie, na białym tynkowanym tle.
Elewacja północna prezbiterium jednokondygnacyjna, z cokołem, czteroosiowa, oszkarpowana, zwieńczona fryzem. Cokół niski, zamknięty fazowaniem. W pierwszej od wschodu osi wysokie, trójdzielne okno z maswerkiem przeplatanym, w drugiej od wschodu osi analogiczne okno, dołem przesłonięte mauzoleum, w trzeciej i czwartej osi zakrystia, powyżej której dwa niskie okna >>, >>, o podziałach analogicznych jak pozostałe okna elewacji (maswerkowe wypełnienia podłuczy o różnych układach). Fryz wieńczący w formie pojedynczego pasa ceramicznych czwórliści na tynkowanym tle >>.
ELEWACJE KORPUSU NAWOWEGO
Elewacja wschodnia korpusu nawowego do poziomu korony murów równa wysokością fasadzie prezbiterium, zwieńczona trójkątnym szczytem, z ośmioma małymi, nieregularnie rozmieszczonymi, ostrołucznymi oknami szczelinowymi (po cztery od północy i od południa >>, >> ). W obrębie nawy południowej >> jednokondygnacyjna, jednoosiowa, na niskim cokole zamkniętym profilowanym gzymsem (profil wklęskowy). Na osi ostrołuczny portal uskokowy w grubości muru (6,3 × 3,9 m, w świetle 4,4 × 2,2 m), o rozglifionych, profilowanych ościeżach i archiwoltach (5 gruszkowych profili z dwustronną wklęską oraz dwustronnym ćwierćwałkiem z uskokiem) na gładkim cokole o wys. 0,86 m >>, >>. Powyżej wysokie, wąskie, trójdzielne, ostrołuczne okno >> z przeplatanym maswerkiem w podłuczu, flankowane w dolnej partii dwiema niewielkimi, ostrołukowymi, tynkowanymi niszami o profilowanym obramieniu. Elewacja zwieńczona szerokim fryzem, zbudowanym z ceramicznych medalionów w trzech rzędach (środkowy – czwórliść, dolny i górny – rozeta), na białym, tynkowanym tle, ponad którym prosta ściana wschodniego szczytu korpusu. W obrębie nawy północnej elewacja widoczna powyżej dachu zakrystii, z jednym trójdzielnym, oknem o maswerku przeplatanym, zwieńczona pasem fryzu ceramicznego z powtarzającym się motywem czwórliścia, ponad którym ściana wschodniego szczytu korpusu.
Elewacja południowa korpusu nawowego jednokondygnacyjna, sześcioosiowa, na uskokowym, dwustrefowym cokole (dolna strefa: 1,34 m), zamkniętym w dolnej strefie gzymsem o profilu wklęskowym, w górnej – podokiennym gzymsem kapnikowym; zwieńczona szerokim fryzem, zbudowanym z ceramicznych czwórliści ułożonych alternująco w czterech rzędach, na białym, tynkowanym tle >>. Członowana wysokimi ostrołucznymi trójdzielnymi oknami osadzonymi w pogłębionych sfazowanych obramieniach >>, >> , z maswerkiem przeplatanym w podłuczach (w dwóch przęsłach zachodnich – dołem zamurowanymi) oraz – pomiędzy oknami – niskimi płytkimi tynkowanymi blendami o wykroju ostrołucznym. Na osi 4. przęsła od wschodu ostrołuczny uskokowy portal >>, >>, (6 × 3,42 m, szerokość w świetle 2,12 m) o rozglifionych, profilowanych ościeżach i archiwoltach >> (3 profile gruszkowe z dwustronną wklęską z uskokiem oraz dwustronnym ćwierćwałkiem z uskokiem), na gładkim cokole (1,125 m), będącym przedłużeniem dolnej strefy cokołu całej elewacji. Portal w prostokątnym obramieniu zlicowanym z cokołem, strefa archiwolt ujęta fialami i zwieńczona uproszczoną, tynkowaną, krzywoliniową wimpergą; pomiędzy wimpergą a fialami tynkowane tło obramienia portalu; otwór wejściowy prostokątny; tympanon pełny, gładki.
Elewacja północna korpusu nawowego sześcioosiowa, z wysoką wydzieloną strefą cokołową, częściowo przesłonięta budynkiem dawnego klasztoru oraz (współcześnie zrekonstruowanym) krużgankiem, oszkarpowana; w czterech przęsłach od wschodu dwukondygnacyjna. Pomiędzy przyporami (za wyjątkiem czwartej od wschodu osi) analogicznie ukształtowane, wysokie, ostrołukowe, trójdzielne okna z maswerkiem przeplatanym i geometrycznym, w płytkich glifach z podwójnym fazowaniem na krawędziach (w trzecim przęśle od wschodu – zamurowane, zachodnie nieznacznie krótsze, zamurowane dołem). W pierwszej od wschodu osi, w dolnej partii, prostopadły do ściany kościoła budynek krużganka, przy którym po stronie zachodniej niskie, ostrołukowe okno w płytkim glifie z podwójnym fazowaniem na krawędzi; okno powyżej krużganka niższe od pozostałych. Bezpośrednio nad budynkiem krużganka, równa mu szerokością, prostokątna płycina. W drugiej i trzeciej osi od wschodu, na wysokości pierwszej kondygnacji po dwa niskie, ostrołukowe okna, analogiczne, jak w pierwszej osi wschodniej; glify okien kondygnacji górnej przedłużone ku dołowi, tworzą pod oknem prostokątną płycinę. Pomiędzy 4. a 5. osią, w miejscu przypory, poligonalna wieżyczka schodowa (5/8) >>, z prostokątnymi świetlikami i wielobocznym hełmem zintegrowanym w mur, której dolna część wtopiona jest w budynek klasztoru. Elewacja zwieńczona fryzem ciągłym z ceramicznych czwórliści na białym, tynkowym tle.
Zakrystia od wschodu zamknięta dwubocznie >>. Jej elewacja północna bez artykulacji. Ściany zamknięcia dwukondygnacyjne, jednoosiowe, wschodnia zwieńczona półszczytem >>. W dolnej strefie ściany wschodniej, na osi, w wysokiej ostrołukowej niszy prostokątny otwór wejściowy, ponad którym bezpośrednio ostrołukowe, dwudzielne okno z kratą. Powyżej, na drugiej kondygnacji, ostrołukowe, dwudzielne okno o profilowanych krawędziach (profil wałkowy). Półszczyt >> rozczłonkowany trzema tynkowanymi blendami o profilowanych krawędziach (profil wałkowy), z których północna i górna południowa ostrołukowe, natomiast dolna południowa zamknięta łukiem półkolistym. W skośnej ścianie zamknięcia zakrystii na pierwszej kondygnacji ostrołukowe, dwudzielne okno w glifie, powyżej, na drugiej kondygnacji ostrołukowa, tynkowana blenda o profilowanych krawędziach (profil wałkowy).
Mauzoleum otynkowane, o elewacji rozczłonkowanej pilastrami, pomiędzy którymi prostokątne, duże płyciny.
Elewacja zachodnia korpusu nawowego >> dwustrefowa, trójosiowa, na cokole, zamknięta od góry pojedynczym ceramicznym fryzem ciągłym z czwórliści, zwieńczona trójkątnym szczytem. Od strony południowej krótki odcinek niskiego cokołu, zamkniętego profilowanym gzymsem (wklęska i ćwierćwałek). Na całej szerokości fasady wysoka strefa cokołowa w licu ściany >>, górą wydzielona dwoma wąskimi gzymsami: kapnikowym i powyżej gzymsem o przekroju trójkątnym. W dolnej strefie, na osi północnej, ostrołuczna blenda przerywająca gzymsy (zamurowane okno); na osi głównej ostrołukowy portal >> (szer. 4,07 m) o uskokowych profilowanych ościeżach (5 × profil gruszkowy z dwustronną wklęską oraz dwustronnym ćwierćwałkiem z uskokiem) >>, >>. Powyżej duże, ostrołukowe, czterodzielne okno z maswerkiem przeplatanym, po bokach którego dwa węższe trójdzielne okna (północne dołem fragmentarycznie zamurowane) >>. Nad strefą cokołową, pomiędzy oknami, dwie ostrołukowe tynkowane nisze o fazowanych krawędziach. Szczyt zachodni >> trójkątny, trójkondygnacyjny, sześcioosiowy, rozczłonkowany wąskimi lizenami oraz odcinkami prostego, ceglanego gzymsu; na przedłużeniu lizen niskie sterczyny. W polach szczytu wydzielonych elementami pionowej i poziomej artykulacji, niewielkie ostrołukowe przezrocza (od dołu ku górze: 6, 4, 2). Na narożach szczytu dekoracja w formie wolut.
2.1.5. Wnętrze
PREZBITERIUM: podwyższone względem poziomu posadzki korpusu o trzy stopnie. Czteroprzęsłowe, przykryte ośmioramiennym sklepieniem gwiaździstym >>, wspartym na maswerkowych konsolach architektonicznych. Profil żebra sklepiennego gruszkowy. W ścianie wschodniej na osi wysokie, pięciodzielne okno maswerkowe w głębokim glifie, o potrójnie profilowanych ościeżach, ze szkleniem witrażowym, w ostrołukowej niszy o fazowanych krawędziach. Artykulacja ścian wzdłużnych wysokimi, ostrołukowymi wnękami o fazowanych krawędziach, w których trójdzielne maswerkowe okna ze szkleniem witrażowym, osadzone w płytkich ościeżach z fazowanymi uskokami: w oknach po stronie północnej po dwa uskoki, w oknach południowych – po jednym. Po stronie południowej cztery okna jednakowej wysokości, po stronie północnej skrajne okno wschodnie w pełnej wysokości, pod nim zamknięta łukiem odcinkowym nisza armarium (2,11 × 0,87 × 0,7 m) o fazowanych krawędziach >>. Okno drugie od wschodu – krótsze; w osi pod oknem arkadowy portal (4,27 × 2,93 × 1,31 m) do mauzoleum Anny Wazówny. Dwa zachodnie okna w górnej partii ściany krótsze, w znacznie niższych wnękach, dołem częściowo zamurowane. W kluczach sklepiennych – otwory (zapewne po podwieszanych zwornikach). WYKOŃCZENIE. Tynki: ściany oraz sklepienie tynkowane, detal architektoniczny pobielony, żebra malowane szarością. Na sklepieniu dekoracja malarska podporządkowana podziałom architektonicznym. Wokół archiwolty okna wschodniego pojedyncza wić z trójliśćmi. Na podłuczu tęczy – dekoracja roślinna na błękitnym tle (>>). Posadzka prezbiterium współczesna, z kwadratowych polerowanych płyt wapiennych>> (40 × 40 cm) w kolorach szarym i beżowym. W obrębie pierwszego przęsła od wschodu pozostałości historycznej posadzki ceramicznej>>, >> z ręcznie formowanej cegły oraz zachowane reliktowo flizy ceramiczne o grubości 4 cm, w czterech wymiarach (16 × 16 cm, 18 × 19 cm, 21 × 21 cm, 24 × 24 cm); w mauzoleum płytki z czarnego wapienia i alabastru 25× 25 cm).
KORPUS NAWOWY: halowy, trzynawowy, filarowy. Nawa północna dwukondygnacyjna, z emporą otwartą do wnętrza na drugiej kondygnacji; nawa południowa członowana wciągniętymi do wnętrza szkarpami.
Nawa główna oddzielona od prezbiterium łukiem tęczowym>>, który wydzielony został profilami żeber jarzmowych i ozdobiony malarsko. Nawy oddzielone ośmiobocznymi filarami>>, połączonymi wysokimi, profilowanymi arkadami międzynawowymi (profil wałka ujęty fazowaniem). Filary z wąskimi opaskami w strefie kapitelowej (dwa wałki), na cokołach zamkniętych profilem z dwóch ćwierćwałków; opięte z czterech stron służkami o profilu wałka z dwoma ćwierćwałkami. Po stronie południowej kościoła służki na ściankach filarów od północy i południa schodzą do wydzielonej strefy cokołowej a od wschodu i zachodu na filarze 2. i 3 są wtórnie podcięte i nadwieszone a na wys. 4. i 5. – w części dolnej uzupełnione. Po stronie północnej kościoła na ściankach filarów od południa (od strony wnętrza) służki wtórnie skute (pod wprowadzenie ołtarzy); od strony empory schodzące do posadzki lub wtórnie skute; na pozostałych ściankach – schodzące do cokołu (oprócz południowo zachodniej ścianki filara 3., gdzie służka również od dołu skuta). Na filarze tęczowym po stronie północnej służki przerwane dołem>>; po stronie południowej – przerwana górą służka na licu od zachodu>> (z uskokiem dostosowanym do uskoku filara) oraz w narożniku południowo-zachodnim, podwieszona nieco poniżej uskoku, schodząca do cokołu. Filary dźwigają gwiaździste sklepienia>> , >> z żebrami o profilu gruszki ze ściętym noskiem; w nawie głównej sześcioramienne, w nawach bocznych czteroramienne; na ścianach obwodowych spływające na konsole w dwóch typach – maswerkowym i kielichowym; w nawie południowej konsole wtórnie przemieszczone wyżej >>, w nawie północnej wstawione w dukt przerwanych służek (najpewniej wtórnie podczas wprowadzania kotew). W ścianie zachodniej na osi w dolnej strefie portal dostępny poprzez cztery stopnie i poprzedzony wewnętrznym, drewnianym wiatrołapem na rzucie prostokąta>>, >>. Powyżej, na całej szerokości nawy, wbudowana empora z drewnianą balustradą pełną z malowidłami (>>) i czterostopniowym podestem. W górnej partii ściany, zajmująca niemal całą jej powierzchnię, ostrołukowa wnęka o fazowanej krawędzi, w której duże, ostrołukowe, czterodzielne okno maswerkowe >> o podwójnie fazowanym ościeżu, wypełnione szkleniem witrażowym. Ściana północna, oddzielająca nawę główną od krużganka, członowana łukami, od góry zamknięta sfazowanym prostym gzymsem, nad którym balustrada empory. W 1. przęśle>> profilowany portal do łącznika zakrystii>> oraz ostrołuczny portal do krużganka (bez profilowania>>); w przęśle 2. i 3. przeprute półkoliste arkady>> o fazowanych archiwoltach>>, dawniej polichromowane (od nawy gł. i od krużganka), przęsło 4. zabudowane epitafium, w przęśle 5.>> ostrołuczna blenda z malowidłami w nadłuczu, w której centrum wtórny otwór, obecnie zaślepiony (obrazem Bożego Miłosierdzia), w przęśle 6. >> podobna ostrołuczna blenda>>, w której w okresie nowożytnym wykuto portal z półkolistym zamknięciem, bez obramienia; w obrębie blendy resztki polichromii o nieczytelnej formie.
W nawie południowej wewnętrzne szkarpy >>, >> o głębokości 1,6–1,7 m (do fazy), połączone na wysokości sklepienia ostrołukowymi arkadami, tworzą głębokie wnęki. W obrębie każdej z wnęk zajmująca niemal całą powierzchnię ściany południowej, ostrołukowa płycina o fazowanej krawędzi, w której na osi przęsła wysokie, trójdzielne, maswerkowe okno ze szkleniem witrażowym>>. W dolnej strefie w 4. od wschodu przęśle portal, dostępny od strony wnętrza za pośrednictwem czterech stopni, obudowany drewnianym, trójbocznym, wewnętrznym przedsionkiem z trojgiem drzwi. W ścianie wschodniej w dolnej partii ostrołukowy portal zamknięty dwuskrzydłowymi wrotami z dwuskrzydłową furtką i poprzedzony drewnianym, wewnętrznym, pięciobocznym wiatrołapem, w którym troje drzwi. Powyżej wysoka, ostrołukowa wnęka o fazowanych krawędziach, w której ostrołukowe, trójdzielne okno maswerkowe ze szkleniem witrażowym. W ścianie zachodniej w dolnej strefie – przesunięta ku północy względem osi ściany – głęboka nisza, wysokością sięgająca od posadzki niemal do parapetu okna (4,94 × 2,3 m), zamknięta łukiem odcinkowym. Powyżej, na całą szerokość nawy – wysokie, ostrołukowe, trójdzielne okno maswerkowe ze szkleniem witrażowym, w dużej ostrołukowej wnęce o fazowanych krawędziach. WYKOŃCZENIE. Tynki: wnętrze w całości otynkowane, jedynie w dolnej strefie ściany południowej i zachodniej do wys. ok. 1 m odsłonięty (wtórnie) pas podmurowania z surowych kamieni polnych łączonych zaprawą>>, >>; wysklepki sklepienne pokryte dekoracją roślinną, żebra polichromowane. Posadzka korpusu niejednorodna, odmienna w części północnej na obu kondygnacjach, o różnej chronologii, komponowana z płytek o różnej wielkości oraz płyt nagrobnych (>>). W nawie głównej, w obrębie 1. od wschodu przęsła w pobliżu linii tęczy, 5 płyt; kolejnych 13 płyt ułożonych jest wzdłuż osi nawy głównej, stycznie; tworząc ciąg sięgający do przedostatniego przęsła włącznie. W przęśle zachodnim >>, >> 9 płyt rozmieszczonych nieregularnie, poprzecznie i wzdłużnie, w tym 2 w przestrzeni międzyfilarowej po stronie północnej, a 3 – po stronie południowej. Płytki posadzkowe z wapienia olandzkiego w odmianie szarej i czerwono-brunatnej, kwadratowe >>, >>, >>, w trzech rozmiarach: o boku 42–44, 29 lub 56 cm; wyjątkowo w obrębie 4. przęsła od wschodu płytki prostokątne 79 × 55 cm. W obrębie 5. od wschodu przęsła, po stronie północnej – fragment posadzki z betonu. Przy filarach zachowane relikty historycznej posadzki ceglanej>>. W obrębie nawy głównej między filarami ostatniego przęsła otwory grzewcze (134 × 134 cm), przykryte kratami>>, >>. W nawie południowej płytki posadzkowe analogiczne jak w nawie głównej>>, poza tym w części wschodniej fragment posadzki z kwadratowych płytek cementowych, w zachodniej części nawy dominują płytki posadzkowe kamienne o boku 29–31 cm, a także fragmenty płyt nagrobnych i kamiennych płytek posadzkowych różnych rozmiarów, w nieregularnym układzie; na osi wzdłużnej nawy płyty nagrobne ułożone w większości dłuższym bokiem na linii wschód–zachód>>, przylegające do siebie krótszymi bokami, poza tym po obu stronach nawy płyty nagrobne pojedyncze lub zgrupowane po kilka, w różnym układzie >>.
Nawa północna – dolna kondygnacja[1]: Nawa północna dwukondygnacyjna, o zróżnicowanym układzie i podziałach wewnętrznych. Przestrzeń dolnej kondygnacji o własnym podziale na przęsła: ośmioprzęsłowa (w tym 5. przęsło od wschodu jako pół-przęsło), o dwóch odrębnie ukształtowanych częściach: wschodniej (dawny krużganek – 4 przęsła) i zachodniej (tzw. kaplica Grobu św. – 3,5 przęsła o osiach niezgodnych z osiami przęseł nawy głównej), połączonych w obrębie 5. od wschodu przęsła szeroką ostrołukową arkadą o krawędzi podwójnie fazowanej od strony wschodniej>>, >>, >>, częściowo polichromowanej. Członowanie ścian obwodowych, sklepienie>> i doświetlenie w obu częściach odmienne. Część wschodnia (dawny krużganek)>> przykryta czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym wpisanym, z trójpromieniami (drugie przęsło od wschodu>>, >>) oraz gwiaździstym sklepieniem ośmioramiennym (pozostałe przęsła), wspartym na konsolach kielichowych z dekoracją roślinną o zatartych szczegółach formy; niektóre z nich całkowicie utraciły pierwotny kształt. Po stronie południowej w pierwszym od wschodu przęśle>>, ostrołukowy portal>>, >> o rozglifionych, profilowanych ościeżach (profil zewnętrzny wałkowy, wewnętrzny gruszkowy); 2,8 do wys. od poziomu obecnej posadzki (+ 0,4 m), szer.: 1,1 m w świetle, 1,85 m z ościeżami. W obrębie drugiego i trzeciego przęsła przestrzeń nawy bocznej otwarta do nawy głównej dwiema szerokimi, pełnymi arkadami o fazowanych krawędziach (faza 14 cm). W obrębie czwartego przęsła pozostałość po zamurowanym ostrołucznym portalu>>, >> osadzonym w głębokiej niszy (pierwotny wymiar 3,2 ×1,4 m); profilowanie archiwolty czytelne w odsłoniętej partii klucza. Ściana wschodnia nawy północnej>>, >> dwupłaszczyznowa: po stronie północnej łukowo wycięta i cofnięta; w tej części ostrołukowy portal do zakrystii o wym. 2,43 × 1,42 (światło 0,9) × 1,42 m, o fazowanych krawędziach (faza 12 cm). Poziom posadzki przed portalem obniżony o ok. 0,7 m, dostępny za pośrednictwem stopni. Południowy fragment muru mieści klatkę schodową. Ściana północna we wschodniej części krużganka w obrębie dwóch środkowych przęseł (2. i 3.) rozczłonkowana dużymi, wnękami zamkniętymi łukiem pełnym o podwójnie fazowanych krawędziach (14 + 14 cm), w których po dwa małe, ostrołukowe okna o fazowanych ościeżach, ze szkleniem witrażowym. W obrębie pierwszego przęsła od wschodu artykulacja inna – w dolnej strefie ściany przesunięta ku wschodowi, zaślepiona wtórnie arkada z podwójnym fazowaniem (14 + 14 cm)>>, >>, zachowanym do połowy szerokości, w której u dołu prostokątny otwór drzwiowy, poprzedzony wąskim drewnianym wiatrołapem z przeszklonymi drzwiami. W obrębie 4. przęsła na całej szerokości przepruta półkolista sfazowana arkada>>, >> (analogicznie jak w przęśle 2. i 3.) otwarta do wnętrza 2,5 przęsłowej kaplicy w osi północ–południe (odcinek dawnego zachodniego traktu krużganku, zob. niżej, Klasztor). Część zachodnia nawy północnej >>, >>, sklepiona krzyżowo-żebrowo, tzw. kaplica Grobu św. (profil żebra gruszkowy ze ściętym noskiem). W całości otynkowana. Oddzielona od nawy głównej ścianą; w obrębie szóstego od wschodu przęsła – duże przezrocze zamknięte łukiem pełnym i otwarte do nawy głównej. Na styku 7. i 8. przęsła (w osi ostatniego przęsła nawy głównej) przejście (3,2 × 2 m), zamknięte łukiem pełnym>>. Ściana północna gładka, bez artykulacji. W 6. przęśle pojedyncze ostrołukowe okno w głębokim glifie; w ósmym – nisza (dawne okno>>) zamknięta łukiem odcinkowym i częściowo zamurowana. Przęsło ósme zabudowane w większości konstrukcją Grobu Św. (>>). W osi sklepienia w ścianie zachodniej zamurowane ostrołukowe okno>> w głębokim glifie o sfazowanej krawędzi; wzdłuż ściany zachodniej – uczytelniony fragment kamiennego fundamentu. Na ścianie południowej – wykreślony w tynku fragment medalionu z krzyżem konsekracyjnym>>. WYKOŃCZENIE. Tynki: wnętrze i sklepienia w całości otynkowane (z odkrywkami ceglanego muru z wypukłą malowaną spoiną na ścianie obwodowej w przęśle 2.>>); sklepienie i ściany w obrębie pierwszego przęsła od wschodu polichromowane (>>). Posadzki [2] niejednorodne materiałowo i historycznie, z wkomponowanymi płytami nagrobnymi z różnych okresów: od 3. do ostatniego przęsła wszystkie ułożone są w osi wzdłużnej, dłuższymi bokami na linii wschód–zachód i przylegają bezpośrednio do siebie, tworząc jednolity ciąg; wyjątkowo w 1. i 7. prześle pojedyncze płyty osobno, w układzie poprzecznym. W części wschodniej płytki posadzkowe z wapienia olandzkiego w odmianie szarej i czerwono-brunatnej, przeważnie o wym. 29 × 29 cm>>, >>; w obrębie 3. i 4. przęsła od wschodu także płytki z wapienia olandzkiego, o boku 56,5 cm. W części zachodniej nawy płytki posadzkowe z wapienia olandzkiego w odmianie szarej i czerwono-brunatnej, 42 × 42 cm; w obrębie 5. i 7. przęsła również o boku 29 cm; przy ścianie północnej fragment posadzki ceramicznej z płytek kwadratowych o boku 20–21 × 20 cm; w obrębie całej przestrzeni Grobu – relikty historycznej posadzki ceglanej oraz flizy ceramiczne w dwóch rozmiarach: 14 × 14 i 22 × 22 cm>>.
Empora północna: W obrębie drugiej kondygnacji nawy północnej empora>>, >>, zamknięta od południa snycerską balustradą pełną, w części zachodniej połączona>> z drewnianym podestem empory zachodniej z malowidłami. Dostępna od wschodu klatką schodową, usytuowaną wzdłuż wschodniej i częściowo północnej ściany nawy północnej; zbieg schodów z wąską pochylnią w obrębie 1. od wschodu przęsła empory>>, klatka dostępna z 1. od wschodu przęsła korpusu nawowego>>. Ściana północna empory rozczłonkowana wysokimi, ostrołukowymi wnękami o fazowanych krawędziach, w których wysokie, ostrołukowe okna o fazowanych ościeżach, ze szkleniem witrażowym; skrajne zachodnie krótsze od pozostałych. W obrębie 4. od wschodu przęsła okno zamurowane, z czytelnym maswerkiem; poniżej duża, zamknięta łukiem pełnym nisza, z fazowaną krawędzią. W obrębie 1. przęsła od wschodu w dolnej strefie duża, głęboka blenda (3,73 do obecnego poziomu posadzki × 5,7 × 0,34 m)>>, >>, zamknięta łukiem pełnym o fazowanej krawędzi (faza 14 cm), w której czytelne dawne prostokątne przejście do klasztoru (zamurowane) oraz pozostałości polichromii heraldycznej. Ściana zachodnia z jednym witrażowym oknem na osi, w analogicznej niszy, jak okna ściany północnej. W ścianie wschodniej>>, w górnej partii ostrołukowe, wypełnione szkleniem witrażowym okno, w ostrołukowej niszy o fazowanych krawędziach, w dolnej strefie prostokątny świetlik przepruty do wnętrza „salki nad zakrystią” oraz prowadzący do niej prostokątny otwór drzwiowy zamknięty łukiem pełnym (1,8 × 0,75 × 0,77 m), poprzedzony pochylnią oraz poprzedzone dwoma stopniami prostokątne wejście do jednobiegowej kręconej klatki schodowej, prowadzącej na więźbę dachową>>. WYKOŃCZENIE. Na całej powierzchni posadzka ceramiczna z cegły maszynowej, ułożona w jodełkę>>, jedynie w obrębie wylotu klatki schodowej oraz wzdłuż zewnętrznej krawędzi 4. przęsła relikty historycznej posadzki ceglanej z ręcznie formowanej cegły>>, >>.
ZAKRYSTIA: dwukondygnacyjna. Kondygnacja dolna przykryta sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym (profil żeber sklepiennych gruszkowy ze ściętym noskiem, na wklęskach), z żebrami tarczowymi (o profilu wałkowym na wklęskach), wspartym na konsolach, z których narożna południowo-zachodnia oraz środkowa na ścianie południowej maswerkowe, pozostałe w formach kielichowych lub o formach obecnie zatartych (>>). Na przecięciach żeber (za wyjątkiem szczytu sklepienia) talerzowe, podwieszane, płaskorzeźbione zworniki ze sztucznego kamienia: dwa z przedstawieniem ludzkich twarzy, jeden z wyobrażeniem rozety i jeden heraldyczny (>>). Na osi ściany wschodniej prostokątny otwór drzwiowy, około 1 m nad poziomem posadzki, bezpośrednio nad nim ostrołukowe, dwudzielne okno ze szkleniem witrażowym. W ścianie północno-wschodniej dwudzielne okno ze szkleniem witrażowym; obydwa okna w głębokich ostrołukowych niszach. W ścianie południowo-wschodniej ostrołukowa nisza z malowanym maswerkiem oraz malowanym znakiem konsekracyjnym w formie wpisanego w okrąg przedstawienia figuralnego, z równoramiennym krzyżem u dołu. Poniżej dwie głębokie nisze: po stronie północnej ostrołukowa o profilowanej krawędzi (profil gruszkowy ze ściętym noskiem), po stronie południowej nisza zamknięta łukiem odcinkowym. W ścianie zachodniej dwa ostrołukowe otwory drzwiowe. Górna kondygnacja zakrystii dostępna z poziomu empory, trójprzęsłowa, z trójbocznym zamknięciem, wydzielonym szeroką, ostrołukową arkadą o fazowanej zewnętrznej krawędzi (faza 10 cm). Wnętrze w całości otynkowane, w strefie dolnej do wys. 1,45 m pomalowane farbą olejną w kolorze piaskowym, relikty polichromii w odkrywkach (>>). Sklepienie krzyżowo-żebrowe o profilu wklęskowym, wsparte na nisko osadzonych konsolach o zgeometryzowanych formach kielichowych z wielobocznym gzymsem, w trzech wymiarach (20 × 14, 20 × 20 i 20 × 30 cm); większość o zafałszowanym lub nieczytelnym kształcie pierwotnym (>>). W ścianie wschodniej na całą jej wysokość ostrołukowe, dwudzielne okno ze szkleniem witrażowym. W ścianach bocznych wysokie wnęki: we wschodniej 2,1 × 1 × 0,3 m; w zachodniej 1,4 × 0,85 × 0,3 m, w północnej 1,85 × 0, 94 × 03 m. W ścianie zachodniej na osi otwór drzwiowy[1] zamknięty łukiem pełnym, w prostokątnej niszy. Po stronie południowej występ muru (fragment klatki schodowej). WYKOŃCZENIE: ściany tynkowane i bielone, na ścianach wzdłużnych i południowo-wschodniej ścianie zamknięcia malowane znaki konsekracyjne, jeden starszy z XIII w. (odkrywka z fragmentem ceglanego muru) i sześć młodszych z XIV w. (>>), podziały architektoniczne i sklepienia – z geometryczną dekoracją malarską w kolorze czerwonym (>>). Posadzka współczesna z płytki klinkierowej; relikty ceglanej posadzki z okresu średniowiecza – w południowo-wschodnim narożniku; w centrum głęboka komora grobowa, nad którą gotycka wapienna płyta nagrobna z zatartym rysunkiem [>>].
[1] Wym. zob. przy opisie empory
2.1.6. Krypty
Pod prezbiterium historyczna krypta na wysokości 3. przęsła od wschodu, na planie czworoboku, zasklepiona kolebkowo, niegdyś z murowaną szyją. Niewielka historyczna krypta, zasklepiona kolebkowo, pod kaplicą–mauzoleum (pochówek Anny Wazówny), dostępna poprzez wtórny betonowy szyb. Obecnie obie stanowią część większej podziemnej przestrzeni kościoła z dwoma wtórnymi ciągami komunikacyjnymi – wzdłuż ściany północnej i w poprzek prezbiterium – utworzonej w czasie prac archeologicznych i konserwatorskich w l. 90. XX w. i kryjącej relikty starszych budowli na tym miejscu, do której zejście poprzez otwór w posadzce, prowadzący do wąskiej betonowej szyi, mieszczącej 10-stopniowe schody.
Pod nawą północną dwudzielna wzdłużna krypta na całą jej szerokość, w obrębie 5,5 przęsła ku zachodowi (ok. 30 m długości), dostępna przez otwór umieszczony w posadzce w centrum 2. przęsła od wchodu. Część wschodnia o własnym układzie (7-przęsłowa) zasięgiem pokrywa się ze wschodnią częścią nawy i jest od zachodu zamknięta murem, w którym wtórne drążenie prowadzi do części zachodniej; sklepiona kolebką na szerokich gurtach. Część zachodnia jednoprzęsłowa, sklepiona kolebką.
2.1.7. Więźba dachowa
Więźba dachowa nad korpusem nawowym sosnowa (obróbka drewna ręczna), wspólna dla trzech naw, jętkowa, o stolcach leżących, złożona z 41 wiązarów, zredukowana podłużnie – co czwarty wiązar pełny. Więźba posiada trzy kondygnacje jętek, stolce leżące w trzech kondygnacjach, wieszar w osi więźby oraz dwie wzdłużne ramy stolcowe o stolcach stojących. Belki wiązarowe (o przekroju ok. 31 × 30 cm) osadzone bezpośrednio w murze, łączone na murach międzynawowych na nakładkę, wzmocnioną żelaznymi, kutymi płaskownikami, stężonymi za pomocą śrub. Słupy wieszarów zdwojone, zawieszone na najwyższej jętce za pomocą żelaznych kutych płaskowników. Krokwie (o przekroju ok. 28 × 18 cm) łączone, w wiązarach pełnych połączone ze stolcami leżącymi oraz belkami wiązarowymi żelaznymi, kutymi płaskownikami, stężonymi za pomocą śrub.
Więźba dachowa nad prezbiterium sosnowa (obróbka drewna ręczna), konstrukcji analogicznej jak więźba nad korpusem nawowym, złożona z 25 wiązarów. Posiada dwie kondygnacje jętek i słup wieszara zawieszony w kalenicy.
Więźba dachowana nad zakrystią sosnowa, krokwiowo-jętkowa, z reliktami starszej konstrukcji storczykowej.
2.2. Zespół poklasztorny
2.2.1. Zachodnie skrzydło krużganka
Zachowany częściowo fragment zachodniego skrzydła klasztornego krużganka>> ,>> przylega do północnej elewacji kościoła na szerokości wschodniej części drugiego od zachodu przęsła oraz na całej szerokości przęsła trzeciego. Budynek założony na rzucie prostokąta o dłuższym boku na osi północ–południe, dwutraktowy, z krużgankiem od wschodu, dostępny od południa, z północnej nawy kościoła oraz od wschodu, przez drzwi po północnej stronie ściany wschodniej. Budynek o zwartej bryle, dwukondygnacyjny, kryty dwuspadowym dachem o kalenicy prostopadłej do kalenicy dachu kościoła. Elewacje wschodnia i zachodnia dwukondygnacyjne. Dolna kondygnacja w surowej cegle, górna otynkowana, zamknięte profilowanym gzymsem koronującym (profil wklęskowy). W elewacji wschodniej przyziemie rozczłonkowane sześcioma ostrołukowymi arkadami o uskokowych, fazowanych krawędziach (zewnętrzny uskok zaokrąglony); arkada południowa zamurowana i częściowo przesłonięta przez przyporę kościoła>>, arkada druga od południa – dołem zamurowana, w górnej partii okno, w ostatniej, północnej arkadzie u dołu prostokątny otwór drzwiowy, powyżej którego przeszklone ostrołukowe nadświetle, pozostałe arkady przeszkolone w całości. Na wysokości drugiej kondygnacji ściana bez elementów artykulacji, z czterema prostokątnymi oknami. Elewacja zachodnia z czterema prostokątnymi oknami w górnej strefie (bez zgodności z osiami dolnej kondygnacji). Połączony ze współczesnym ostrołucznym krużgankiem z cegły, dostawionym do korpusu nawowego i skomunikowanym z portalem północnym>>, >>.
2.2.2. Mur południowy z podcieniami
Zlokalizowany na przedłużeniu muru obwodowego południowej nawy bocznej kościoła wzdłuż ul. Panny Marii – do budynku plebanii. Ceglany, z trzema bramami, nad którymi wieżyczkowe szczyty; bramy arkadowe o wykroju ostrołucznym, wym. 3 × 2,9 × 0,9 m; od ulicy w fazowanym obramieniu (faza 14 cm) z podwójnym profilem wałka. Dodatkowo ostrołuczny portal o wym. 3 × 1,2 m, z zamurowanym tympanonem i nadprożem w kształcie łuku odcinkowego.
Od strony dziedzińca do muru (na szerokość od jego lica do granicy portalu, na długość od ściany wschodniej kościoła do pierwszej od wschodu bramy) przybudowane 7-przęsłowe arkadowe podcienia na kolumnach w porządku toskańskim, sklepione krzyżowo, tynkowane, >>, >>.
3. Historia budowlana kościoła
WPIS: © Monika Jakubek-Raczkowska & Juliusz Raczkowski
Zalecane cytowanie: Jakubek-Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, Historia budowlana kościoła, Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Historia budowlana, 2023, https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/
___________________________
3.1 Stan badań
Głównym problemem w uściśleniu dziejów architektonicznych kościoła Wniebowzięcia NMP – największej budowli gotyckiej w Toruniu i najbardziej monumentalnej w całej prowincji Saxonia Franciscana – jest brak podstawowych danych porządkujących jego użytkowanie. Nie tylko w zakresie historii budowlanej, ale nawet w przypadku zasadniczych kwestii dotyczących najwcześniejszej historii toruńskich franciszkanów, informacje archiwalne są niepełne i niepewne. Źródła pisane nie przekazują dat dedicatio ecclesiae. Duże zacheuszki o formach XIV-wiecznych, leżące w dwóch warstwach jedne na drugich, widoczne w kilku miejscach w korpusie nawowym, poświadczają co najmniej dwukrotną konsekrację niezależną. Osobno – także dwukrotnie – konsekrowano zakrystię. Powoduje to sporą trudność w zakreśleniu ram czasowych funkcjonowania konwentu, budowy kościoła i klasztoru oraz przemian w jego otoczeniu.
Wobec takiego stanu źródłowego rozpoznanie struktury kościoła musi się opierać na analizie architektury, z uwzględnieniem wyników prowadzonych wcześniej prac archeologicznych w partii fundamentów. Niestety struktura architektoniczna budowli jest bardzo trudna do interpretacji. „Natłok nawarstwień”, jak trafnie skomentował stan zachowania jej pierwszy monografista (NAWROCKI 2005, s. 50), uniemożliwia precyzyjne rozwarstwienie chronologiczne. Kolejne przebudowy i przeróbki, a także nowożytne remonty oraz XIX- i XX-wieczne prace restauratorskie zacierają klarowność wyników analiz – skutkowały bowiem niejednorodnością struktur, uzupełnieniami, przelicowaniami muru itd. Otynkowania z różnych okresów uniemożliwiają dostęp do lica ścian we wnętrzu, co nie pozwala na budowanie komplementarnych teorii (przekonują o tym odkrycia konserwatorskie towarzyszące pracom przy malowidłach ściennych w nawie północnej w l. 90. XX w., które znacząco uzupełniły, a w szczegółach zweryfikowały uprzedni stan wiedzy o kościele (ŻANKOWSKI / OWSIANY 1993). Część funkcjonujących w literaturze ustaleń opiera się na XIX-wiecznych opisach utrwalających elementy dziś już niewidoczne lub nieistniejące (HEISE 1889, s. 267–291). Całkowita wymiana więźb dachowych nad korpusem i prezbiterium w latach 1798–1799 sprawia, że ostatecznych rozstrzygnięć nie przynoszą metody badań dendrochronologicznych. W obliczu tych trudności nie dziwi, że mimo stałego zainteresowania badawczego stan wiedzy na temat budowli jest wciąż niepełny, a fazy przekształceń budowlanych rysują się niejasno, zwłaszcza w kontekście historii budowlanej Starego Miasta Torunia i rozwoju architektury państwa zakonnego w Prusach, której najbujniejszy okres przypadł na lata ok. 1320–1340.
Architektura i chronologia budowy kościoła WNMP w Toruniu są przedmiotem zainteresowania naukowego od czasów Conrada Steinbrechta ( STEINBRECHT 1885, s. 37–39) i Johannesa Heisego (HEISE 1889, s. 267–291). W obfitym stanie badań nad tym zabytkiem wyłaniają się dwa główne nurty – studiów nad strukturą architektoniczną i jej przekształceniami oraz rozważań nad funkcjami i programem ideowym wnętrza. W ramach pierwszej ze ścieżek największy wkład wnoszą kilkakrotnie aktualizowane analizy architektoniczne Zbigniewa Nawrockiego (NAWROCKI 1966, NAWROCKI 2005, NAWROCKI 2006) uzupełnione przez (niestety niepublikowane) badania archeologiczne Lidii Grzeszkiewicz-Kotlewskiej (GRZESZKIEWICZ-KOTLEWSKA 1995 ). Istotne treści porządkujące do stanu wiedzy o kościele przyniosły też rozważania Teresy Mroczko, publikowane od lat 70. XX wieku (zob. MROCZKO 1974; MROCZKO 1975, s. 318–320) i podsumowane w monografii Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej (MROCZKO 1980, s. 130–138, 296–307). Szereg istotnych szczegółowych obserwacji i wniosków dotyczących ukształtowania północnej części kościoła wiąże się z badaniami konserwatorskim tynków i polichromii prowadzonymi w 1993 roku przez Ryszarda Żankowskiego i Krzysztofa Owsianego (ŻANKOWSKI / OWSIANY 1993). Uzupełniające rozważania do funkcji i znaczenia szczegółowych rozwiązań architektonicznych wniosły wreszcie badania nad układami emporowymi prowadzone swego czasu przez Adama Soćko (SOĆKO 2005 (1), s. 139; SOĆKO 2005 (2), s. 309–312). Dotychczasowa wiedza o budowli została podsumowana w katalogu do kompendium architektury gotyckiej w Polsce (MROCZKO / WŁODAREK 1995, s. 243) i nieco później w kolejnych pracach Christofera Herrmanna (HERRMANN 2007, s. 757–758; HERRMANN 2008, s. 184–185). Za sprawą tego ostatniego kościół zajął poczesne miejsce w wydanej przez Imhof Verlag syntezie dziejów architektury średniowiecznej w Polsce (HERRMANN 2015 ), s. 188, 199, 218, 236, 240–244, 265–266 (il. 409–419, 480).
Od strukturalnego spojrzenia na tę architekturę, zaprezentowanego w przytoczonych publikacjach, odrywają się analizy Jarosława Jarzewicza (DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 51–78), Liliany Krantz-Domasłowskiej (KRANTZ-DOMASŁOWSKA 2005; KRANTZ-DOMASŁOWSKA 2008; KRANTZ-DOMASŁOWSKA 2009 ) oraz Jakuba Adamskiego (ADAMSKI 2017, s. 46–57). Budowla toruńskich franciszkanów została przez nich zinterpretowana jako organiczna całość, podporządkowana estetyce i tradycji zakonnej, uwarunkowaniom regionalnym i funkcjom liturgicznym. Sprzężenie koncepcji architektonicznej z wystrojem i wyposażeniem podkreśliła w tym kontekście Krantz-Domasłowska; pod kątem uzusu i przestrzeni liturgicznej jej rozważania uzupełniono w ostatnich latach o nowe spostrzeżenia (RACZKOWSCY 2017, s. 101–132; RACZKOWSCY / OLIŃSKI 2019, s. 36–45).
Specyficzne ukształtowanie przestrzeni kościoła NMP oraz jego średniowieczny wystrój, stanowiące wypadkową lokalnych uwarunkowań i funkcji, zapewniło zabytkowi stałe miejsce w najnowszych badaniach nad architekturą mendykancką prowincji saskiej w ramach projektu Geschichte der Sächsischen Franziskanerprovinz (podsumowanego wielotomowym wydawnictwem, w którym wolumin 5 poświęcono sztuce (zob. UNTERMANN / SILBERER 2012 (1), s. 115, il. 109 – plan, s. 118–121, il. 113, s. 138, il. 141, s. 140, il. 143; UNTERMANN / SILBERER 2012 (2), s. 212 STEIN-KECKS 2012, s. 316–319, il. 418, 419, tabl. kolor. 1; PIEPER 2012, s. 357, il. 455, s. 361). W publikacjach niemieckich badaczy z ostatnich dwóch dekad: Tobiasa Kunza (KUNZ 2011, s. 158–159, il. 7, s. 161), Rolanda Piepera (PIEPER 2011 , s. 151–152, il. 5; PIEPER 2017, s. 80), a przede wszystkim Matthiasa Untermanna (UNTERMANN 2010, s. 35–36, il. 3; UNTERMANN 2012, s. 340–341, il. 5–6, s. 345, il. 11) oraz Leonie Silberer (SILBERER 2011, s. 179; SILBERER 2016, s. 17 (il. 3, s. 80–81, il. 64; SILBERER 2017, s. 90), założenie toruńskie jest niejednokrotnie przywoływane w kontekście porównawczym. Z uwagi na przekrojowy charakter cytowanych prac, analizy architektury są w nich jednak ograniczone do minimum i bazują na wcześniejszych, szczegółowych – ale niekiedy anachronicznych już – ustaleniach, których dalsze cytowanie powoduje utrwalanie się hipotez w zakresie metryki i funkcji, których weryfikacja nie zawsze jest możliwa.
*
Rozpoznana dotąd historia budowlana kościoła – oparta na badaniach architektonicznych, pośrednich przesłankach źródłowych, datowaniu płyt nagrobnych znanych jedynie z lustracji z 1709 roku, wreszcie na ustaleniach w zakresie chronologii wystroju malarskiego (NAWROCKI 1966, s. 72) – rysuje się w trzech głównych etapach (trzy kolejne „kościoły”), których szczegóły zostaną zreferowane dalej. Fazy te objąć miały: pierwszy kościół murowany zbudowany w 2. ćwierci XIII wieku (miał stać już w 1243 r.); drugi (powiększony), postawiony w ostatniej ćwierci stulecia (do 1300) i trzeci – obecny – wznoszony w wyniku rozbudowy starszej struktury po pożarze miasta z 1351 roku przez długi czas – do końca XIV wieku. Zgodnie z literaturą ta ostatnia faza budowlana objęła przebudowę korpusu nawowego do obecnej formy i jego zasklepienie, a także – konsekwentnie traktowane jako etap najpóźniejszy – przedłużenie, podwyższenie i zasklepienie prezbiterium. Chronologię tę przedstawili NAWROCKI 1966, i MROCZKO 1974 oraz MROCZKO 1980, s. 296–303, już na pierwszym etapie nowoczesnych powojennych badań nad historią budowlaną franciszkańskiej świątyni. W toku późniejszych analiz Nawrocki wyłonił jeszcze jedną krótkotrwałą zmianę koncepcji architektonicznej i zaproponował wyróżnienie czterech kolejnych kościołów (NAWROCKI 2005, s. 48–52), a rok później rozszerzył proces przekształceń o tzw. kościół piąty (NAWROCKI 2006, s. 3–34). Christopher Herrmann proponował trójfazowy proces przekształceń świątyni, przy czym jego ramy czasowe nakreślił dość ogólnie (HERRMANN 2007 , s. 757–758).
Badania w projekcie „Inwentarz sztuki Torunia”, prowadzone z wykorzystaniem nowoczesnych narzędzi badawczych i dokumentacyjnych, a także – z uwzględnieniem reinterpretacji dostępnych źródeł i krytyki stylu malowideł ściennych, pozwalają na korekty tego stanu badań. Nową chronologię przedstawili w ramach projektu „Inwentarz sztuki Torunia” Juliusz Raczkowski, Monika Jakubek-Raczkowska i Tomasz Kowalski (RACZKOWSKI 2022; RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (1); RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (2)), na których ustaleniach oparto zaprezentowaną niżej historię budowlaną.
Zaproponowana przez autorów korekta chronologii i interpretacja niektórych zastosowanych rozwiązań pozwala spójniej niż dotąd objaśnić przekształcenia kościoła w kontekście zmiennych uwarunkowań historycznych, tradycji budowlanej regionu i narastających potrzeb religijnych związanych z duchowością i misją duszpasterską toruńskich franciszkanów. Mimo oparcia na nowym materiale i nowych narzędziach badań, zachowuje jednak charakter hipotetyczny i traktujemy ją jako punkt wyjścia dla dalszych studiów nad złożoną strukturą tej budowli.
3.2 Kościół w XIII w.
Wygląd budowli XIII-wiecznej, z włączaniem i nieznaczną korektą dotychczasowych propozycji, należy rekonstruować, uwzględniając w interpretacji przebadaną w ostatnich dekadach tradycję budowlaną franciszkanów prowincji Saxonia Franciscana oraz – jak dotąd raczej pomijane – funkcje przestrzeni kościoła i klasztoru. I tak, pierwsza budowla – nieduża, salowa, murowana, być może z niewielką, wąską zakrystią od północy – stanęła najpewniej tuż po fundacji klasztoru i uległa ich zdaniem przynajmniej częściowemu zniszczeniu podczas najazdu pruskiego w 1251 roku. Na jej miejscu (wcześniej niż dotąd zakładano) w ciągu kolejnych 2–3 dekad wzniesiono większe założenie. Można rekonstruować ją jako wydłużoną, wieloprzęsłową, salową budowlę sięgającą ok. 17 m wzwyż, sklepioną przynajmniej w części prezbiterialnej, zakończonej prosto lub poligonalnie. Opinały ją dwie naprzeciwległe wieżyczki schodowe. Do chóru, oddzielonego przegrodą, przylegała prostokątna jednokondygnacyjna zakrystia (trudno orzec, czy w szerokości obecnej), skomunikowana z prezbiterium przez (niezachowany) łącznik w dolnej części wieżyczki schodowej, wiodącej do klasztornego dormitorium. Po stronie północnej do kościoła przylegał podłużny murowany z cegły krużganek z kryptą na całej długości, zamknięty od zachodu kurtynową ścianą, którą najpewniej zdobiła wysoka ślepa arkada z polichromią. Krużganek był połączony z kościołem przez zachowany do dziś ostrołuczny portal w strefie intermedium oraz w przęśle zachodnim. Wnętrze nawy mogło być członowane (przynajmniej od północy) monumentalnymi blendami o półkolistym obrysie w strefie dolnej oraz półfilarami, dzielącymi je na przęsła pozorne. Ta struktura zachowała się częściowo w tkance obecnej budowli.
W organizacji przestrzennej istotne było oddzielnie strefy fratrum i (niedużej) laicorum, bezpośredni dostęp do dormitorium, zachowanie klauzurowego charakteru zakrystii i łącznika, stworzenie przestrzeni grzebalnej dla braci.
Zob. szczegółowo RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (1).
3.3 Przebudowa w XIV w.
W ramach projektu „Inwentarz sztuki Torunia” poddano rewizji dotychczasowy stan badań na temat XIV-wiecznej przebudowy kościoła franciszkańskiego w Toruniu. Analiza przedstawiona w obszernej publikacji (RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (2) koryguje w niektórych szczegółach dotychczasowe ustalenia i w nowym świetle stawia kwestię użytkowania poszczególnych stref kościoła. Utrzymuje funkcjonujący w dotychczasowej literaturze przebieg i kolejność głównych przekształceń bryły kościoła NMP, sugerując przede wszystkim znaczącą korektę chronologiczną, opartą zarówno na obserwacji zastosowanych rozwiązań, jak i analizie szerszego tła historycznego, dotyczącego zwyczajów i dynamiki budowlanej w Toruniu, państwie zakonnym i prowincji Saxonia Franciscana.
Najistotniejszą – choć wciąż roboczą – korekturą jest uznanie jednoczesnego przekształcenia całej bryły kościoła do obecnej formy i osadzenie tego działania w pierwszej połowie XIV wieku.
*
Rozbudowę XIII-wiecznego kościoła do obecnej formy podjęto prawdopodobnie w pierwszej dekadzie XIV wieku i zakończono ją przed połową stulecia. Częściowo wykorzystano fragmenty murów starszej budowli, która uwarunkowała szerokość prezbiterium, nawy głównej i nawy północnej. W efekcie powstała dzisiejsza bryła: z wydłużonym o dwa przęsła ku wschodowi, podwyższonym do wysokości 27 m prezbiterium oraz osiągającym tę samą zawrotną wysokość korpusem, poszerzonym o nawę południową i wydłużonym o dwa przęsła ku zachodowi, który zintegrował też krużganek jako przyziemie węższej o ok. 1,2 m nawy północnej. Kościół ten był skomunikowany z klasztorem przez dawne trakty w krużganku południowym oraz utworzone wówczas arkady międzynawowe a z miastem – przez portal południowy. Był to zatem jeden z pierwszych przykładów wysokiej hali w architekturze południowego pobrzeża Bałtyku i najwcześniejszy w regionie przykład wprowadzenia do wnętrza tzw. Einsatzkapellen.
W wyniku przebudowy uzyskano nową organizację przestrzenną monumentalnego wnętrza, silniej akcentującą podział na strefę fratrum i laicorum oraz dostosowaną do nowych funkcji, wynikających z coraz mocniejszego sprzęgnięcia posługi konwentu z organizmem miejskim. I tak, prezbiterium – zachowujące dawną szerokość – przedłużono ku wschodowi, ale zrezygnowano z dotychczasowego zasięgu chóru liturgicznego ku zachodowi: intermedium (najpewniej o formie lekkiej, drewnianej struktury z jednym ołtarzem na osi) musiało zostać zainstalowane na wysokości obecnej tęczy, a chór utracił bezpośrednią komunikację z klasztorem. Nawa północna – częściowo zapewne dostępna dla wiernych – funkcjonalnie pozostawała powiązana z życiem konwentualnym (pochówki, liturgia procesyjna, komunikacja z klasztorem), oraz najpewniej z pobożnością eucharystyczną. Kryptę pochówkową, leżącą w tej części, przedłużono ku zachodowi. W zachodnich przęsłach przyziemia zorganizowano autonomiczną względem podziałów korpusu nawowego, zasklepioną już wtedy kaplicę z własnym oświetleniem; przejście do niej prowadziło z krużganka przez portal lub arkadę przebitą w jego dawnej ścianie kurtynowej. Pomiędzy nawą główną a krużgankiem przebito przynajmniej dwie arkady (w 2. i 3 przęśle od wschodu); nie wiadomo, czy swe dawne funkcje zachował portal w przęśle pierwszym. Komunikację klasztoru i położonych wyżej partii budowli zapewniała empora, przez którą można było się dostać ze skrzydła wschodniego także do biblioteki (?) na drugiej kondygnacji zakrystii. Empora mogła pełnić – tymczasowo lub okazjonalnie – odrębne funkcje liturgiczne (przestrzeni dla liturgii brackiej). Komunikację kościoła i dormitorium zapewniała natomiast nowa prosta klatka schodowa, wprowadzona w obręb dawnego łącznika.
Nawa główna i południowa (ecclesia exterior) były natomiast powiązane z działalnością duszpasterską franciszkanów – kaznodziejstwem, liturgią wspólnotową i prywatnych mszy, pochówkami świeckich, indywidualną praktyką religijną. Przestrzeń nawy głównej pozostała strefą kazań i memorii rodów patrycjuszowskich (poświadczonej przez płyty nagrobne przynajmniej od lal 70. XIV w.). Wciągnięte do wnętrza szkarpy utworzyły w nawie południowej ciąg kaplic, które wydzielono z przestrzeni nawy dzięki murowanym podwyższeniom i w których najpewniej funkcjonowały jedyne w kościele ołtarze boczne. W tej części kościoła znajdowało się wejście główne od strony miasta. W ostatnim przęśle od zachodu po stronie południowej funkcjonowała większa kaplica o funkcjach dewocyjnych, konsekrowana odrębnie. Zorganizowaną w ten sposób asymetryczną halę zadaszono i prawdopodobnie – nakryto stropem (materialne dowody na to zachowały się w nawie północnej); kościół stał niesklepiony najpewniej do końca XIV w. Część ścian otynkowano i pokryto polichromiami, dostosowanymi do funkcji liturgicznych. Podobnie potraktowano prezbiterium (jego ówczesny wystrój nie jest niestety znany). Chór już wtedy zaopatrzono w dekoracyjny szczyt z wieżyczkami, które przejęły funkcje dzwonne sygnaturki południowej, zamurowanej podczas przebudowy.
Zakrystię, do której wejście znalazło się w korpusie nawowym, przedłużono o poligonalne zamknięcie od wschodu i podwyższono o górną kondygnację, nisko sklepioną ale dobrze doświetloną, o własnym trójprzęsłowym układzie, w której mogła się znajdować się klasztorna biblioteka. Przyziemie zmieniło swoje funkcje i jak się wydaje – przynajmniej częściowo straciło charakter klauzurowy, gdyż zaaranżowano tam przestrzeń kapliczną i pochówek świeckich fundatorów, upamiętnionych w rzeźbie architektonicznej i na płycie nagrobnej (zapewne wtedy wykuto także bezpośrednie przejście do zakrystii z partii krużganka). Zachowany wystrój figuralny (w tym zacheuszki z przedstawieniami apostołów) pozwala datować tę przebudowę przed połową XIV wieku, przy czym obie kondygnacje zakrystii od razu zasklepiono i pokryto polichromią.
Zob. szczegółowo: RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (2).
3.4 Przekształcenia w XV w.
W ostatniej fazie przekształceń budowalnych na przełomie XIV i XV w. całe wnętrze zasklepiono sklepieniami gwiaździstymi, którym najbardziej dekoracyjną formę nadano w partii prezbiterium. Z tego czasu pochodzi zespół konsol sklepiennych w prezbiterium, w nawie oraz konsole w krużganku a także – zachowana szczątkowo – figuralna dekoracja malarska sklepienia prezbiterium oraz polichromie w systemie architektonicznym korpusu nawowego. Nieregularne części budowli – jak południowo-zachodni narożnik korpusu lub wschodnie przęsło nawy północnej – wymagały wprowadzenia na tym etapie dodatkowych struktur wzmacniających.
Zmieniono komunikację ze strefą miasta, dodając dwa portale (od południowego wschodu i od zachodu). Wnętrze, w którym przez wiek XIII i XIV przynajmniej częściowo eksponowano ceglane lico z wypukłą spoiną, zostało najpewniej wówczas pobielone. Dekoracje malarskie wprowadzano do niego etapami, od połowy XIV do końca XV wieku.
Ostatnim elementem wystroju wprowadzonego w architekturę jeszcze w średniowieczu wydają się polichromie ścian tarczowych pierwszego od wschodu przęsła krużganku. Zob. szczegółowo: RACZKOWSCY / KOWALSKI 2023 (2), s. 108–112.
3.5 Przekształcenia nowożytne
OKRES PROTESTANCKI: Niewiele wiadomo o działaniach dokonanych po przejęciu kościoła przez protestantów. Na swoje potrzeby przystosowali zabudowania klasztorne, działania w kościele ograniczyły się natomiast najpewniej do nowej organizacji przestrzeni liturgicznej; modernizacji starego lub fundacji nowego wyposażenia (RACZKOWSKI 2019). Wydaje się, że uszanowano większość pofranciszkańskiego wyposażenia i wystroju (w tym malowidła, których nie zamalowano). W obrębie prezbiterium stanęła kompozytowa konstrukcja retabulum skrzydłowego, znana z XVIII-wiecznych opisów, najpewniej – złożona z elementów kilku starszych ołtarzy (główną częścią było retabulum dawnego ołtarza głównego; niektóre części tej kompozycji rozpoznawalne są w tzw. Poliptyku Toruńskim). Protestanci rozbudowali zespół stall chórowych i najpewniej pozostawili na swoim miejscu przegrodę chórową; z prezbiterium usunięto najpewniej wówczas jeden 8-siedziskowy rząd, który przeniesiony został pod ścianę zachodnią nawy głównej i zaopatrzony w nowe przedpiersia. W nawie znalazła się nowa manierystyczna ambona (10 lipca 1616 r. rozebrano starą, średniowieczną), prospekt organowy (1601-1609) oraz rzeźbione zespoły ław; w partii zachodniej, ponad portalem, nadwieszono emporę zachodnią z nowa balustradą (po 1623), którą połączono z empora północną (parapet nowej konstrukcji został na zakładkę połączony z poziomą belką starszej balustrady).
OKRES BERNARDYŃSKI. Po przejęciu kościoła przez bernardynów klasztor – pozostający w ruinie – został wyremontowany, a w kościele wykonane prace remontowe w obrębie dachu i ratunkowe prace w części zachodniej. Wnętrze uległo reorganizacji według potrzeb bernardyńskich i postanowień soboru trydenckiego.
Do najpoważniejszych prac w strukturze architektonicznej należało założenie nowych więźb dachowych i dwuspadowego zadaszenia, które zmieniło wcześniejsze oddziaływanie bryły. Z ważniejszych zmian we wnętrzu należy wymienić otynkowanie filarów i zatynkowania malowideł w nawie południowej, usunięcie podwyższonych posadzek w kaplicach po stronie południowej, zmianę komunikacji pomiędzy kościołem a emporą (nowa klatka schodowa), wykucie komunikacji z kaplicą w krużganku. Intensywne prace budowlane w klasztorze oraz remontowe w kościele Kronika Bernardynów Toruńskich odnotowała w czasach urzędowania gwardiana Romana Wróblewskiego (zm. 1769), byłego prowincjała (KANTAK 1925, s. 131–132). Wyburzono za jego czasów stojące w ruinie zabudowania klasztorne i zbudowano nowe (1749), „stawiając po większej części nowe mury, mały korytarz, prowadzący do ustępów, z sklepioną izbą na dole i alkierzem dla służby, na górze zaś 5 cel dla zakonników”. Dzięki prywatnemu datkowi szlachcica, które Maria miała we śnie pokazać upadające mury kościoła, zabezpieczono część zachodnią . Kronika notuje, że „wyraźnie pochylił się ku ulicy mur środkowego frontonu ponad bramą kościelną, ponieważ dwa frontony boczne były pękły przez środek i rozluźniły się wszelkie wiązania, któremi złączony był z dachem […] Gwardian […] nakazał, aby żelaznemi wiązaniami ściągnąć mury frontonów. Zrobił to […] ale w sposób niewystarczający, bo tylko dwie duże klamry nakazał wciągnąć” (s. 128). Kolejne dwie klamry dodano za gwardiana o. Ludwika Sąmpławskiego, dalsze klamry i obręcze zakładano w 1751 r. (s. 129). Z inicjatywy Wróblewskiego przebudowano bibliotekę („Stare mury […] kazał z obu stron rozebrać, nowe postawił, dachem pokrył”, s. 131) i wymieniono jej wyposażenie na nowe; naprawiono cele w klasztorze.
W zakresie wyposażenia można odnotować duże zmiany. W 1. poł. XVIII wieku usunięto starszy ołtarz główny, zastępując go monumentalną kompozycją baldachimową ze Zwiastowaniem, sprawiono nowy łuk tęczowy (1728/1729), usunięto przegrodę chórową (1735, KANTAK 1925, s. 122: „usunięto dawny chór naprzeciw wielkiego ołtarza z ławkami na czterech stopniach zbudowany w sposób luterski”). Zmodernizowano emporę zachodnią przydając malowidła z wizerunkami świętych zakonu, a na przedpiersiach stall zachodnich umieszczono katolicką ikonografię – mogło się to wiązać z konstrukcja wielopolowej kompozycji Grobu Pańskiego w północnej części kościoła w 3. ćw. XVIII w. Za gwardiana Wróblewskiego remontowano wielkie organy i chór za wielkim ołtarzem, gdzie zainstalowano nowe stalle z „pięknymi figurami” (niezachowane, KANTAK 1925, s. 131); być może przy tej okazji na zapleckach i baldachimach pozostałych stall wymalowane zostały ornamenty rocaillowe. Z czasów bernardyńskich pochodzą wszystkie przyfilarowe ołtarze boczne.
W l. 70. w obrębie klasztoru o. Piotr Wejermiller postawił browar i stajnię; „w konwencie kilka cel przyozdobił nowemi oknami, wybieleniem i malowidłami. Do zakrystji sprawił na ozdobę kościoła dwa srebrne pacyfikały, po części wyzłacane, i inne rzeczy na potrzeby konwentu służące” (s. 132). W 1792 r. o. Bonawentura Gołębiowski nakazał naprawić zniszczone okna w kościele, sprawił też szereg paramentów liturgicznych i zadbał o renowację zniszczonych ksiąg „na chórze” (s. 133).
3.6 XIX w.
Wiek XIX nie przyniósł wielu zmian w bryle samego kościoła, a bardzo silnie zmieniło się jego otocznie – w 1822 został niemal całkowicie rozebrany klasztor, jedyne przetrwałe relikty historycznych zabudowań znajdują się po stronie wschodniej.
Architektura: W latach 1890–1919 naprawiono konstrukcję dachów, wymieniono ich pokrycie na esówkę, pokryto blachą wieżyczki szczytu wschodniego (na hełmie środkowym umieszczając krzyż i kulę z sygnaturki kościoła Dominikanów), stężono mury, naprawiono sklepienia i uzupełniono fryz i gzyms wieńczący; przelicowano ścianę północną kościoła i zakrystii (TAJCHMAN 2005 (2)).
Wystrój wnętrza: W 1895 pod nadzorem trzech kolejnych konserwatorów prowincji Westpreußen – do roku 1899 Johannesa Heisego, następnie Adolfa Boettichera, od roku 1902 Bernharda Schmida – rozpoczęła się wielka kampania konserwatorska we wnętrzu kościoła. W jej toku odkryto malowidła ścienne na szkarpach w nawie południowej (jako pierwszy odnotował je i opisał Johannes Heise)>>, a także – zarówno w korpusie, jak i w prezbiterium – wprowadzono nowe monumentalne szklenia o cechach neogotyckich, zamówione w trewirskiej firmie Binsfeld & Jansen (zob. GRACZYK 2023). Okna zostały przy tej okazji odrestaurowane (wymieniono laskowania i maswerki, powiększono okna w przyziemiu nawy północnej) (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443). W 1826 r. w całym kościele przełożono posadzkę, niszcząc płyty nagrobne i krypty (TAJCHMAN 2005 (2), s. 465).
3.7 Lata międzywojenne
Kościół NMP znalazł się w orbicie zainteresowania nowo powołanych polskich służb konserwatorskich w l. 20. XX .
Architektura: Wyremontowano dach, wzmocniono belki wiązarowe żelaznymi pasami a pod sklepieniem w części zachodniej założono poprzeczne ściągi (1932). Częściowo odrestaurowano krużganek>> na dziedzińcu wschodnim (1929–1930), zmieniając dach i otwierając dwa zamurowane portale, które wyposażono w kraty (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443). Rozebrane w 1939 r. szczyty attyki>>, które zamierzano poddać konserwacji i częściowej rekonstrukcji w pracowni rzeźbiarskiej Ignacego Zelka, zaginęły w czasie II wojny światowej (ZIMNA-KAWECKA 2018, s. 212).
W 1926 r. udrożniono zamurowany wcześniej portal południowy (ZIMNA-KAWECKA 2018, s. 212).
Mauzoleum Anny Wazówny zostało od zewnątrz otynkowane. W zakrystii podniesiono poziom posadzki i wybito otwór drzwiowy w ścianie wschodniej >> (TAJCHMAN 2005 (2), s. 444).
Wystrój: w 1921 r. podjęto prace przy zabezpieczeniu odkrytych wcześniej polichromii w korpusie nawowym a w latach 1930–1931 restauracji poddano ściany i sklepienia prezbiterium, na których odkryto i zrekonstruowano dawną dekorację malarską >>, >>; prace zrealizowane przez Wojciecha Podlaszewskiego, musiały zostać skorygowane wskutek negatywnej oceny komisji konserwatorskiej (ZIMNA-KAWECKA 2018, s. 212). W 1936 S. Powalisz wykonał nowy witraż do kaplicy Św. Trójcy.
Wyposażenie: niektóre elementy wyposażenia zostały w tym okresie przemieszczone na swoje obecne miejsce. Przemieszczono epitafia: rodziny von der Linde (ze ściany pd. prezbiterium na ścianę pn.), Stadtländerów (z nawy pd. na ścianę pn. prezbiterium) oraz Zielińskich (ze ściany pn. prezbiterium na ścianę pd.) (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443–444). Znajdujący się w nowo otwartym portalu pd. ołtarz rokokowy (tzw. Sobieskiego) przeniesiono do wnęki w ścianie zachodniej nawy południowej, a wejścia – także zachodnie – zabezpieczono drewnianymi wiatrołapami (1931) (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443–444). Na obecne miejsce przemieszczony został także późnogotycki krucyfiks, który znajdował się na łuku tęczowym, na jego miejsce I. Zelek wykonał nową rzeźbę. Konserwacji poddano stalle w prezbiterium, mauzoleum Anny Wazówny, barierę empory północnej (maswerki zostały doczyszczone do gołego drewna) oraz barierę empory zachodniej (odkryto wizerunki świętych bernardyńskich) (TAJCHMAN 2005 (2), s. 444). Przebudowano organy (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443).
3.8 Współczesna konserwacja-restauracja (l. 1970-1990)
Architektura: W latach 1962-1963 powiększono kaplice Św. Trójcy o półtora przęsła dawnego krużganka, i oddzielono ją kratą od nawy północnej (TAJCHMAN 2005 (2), s. 444). Od lat 1970. do początku lat 2000. w kościele prowadzono intensywne prace konserwatorskie i remontowe. Najważniejsze przekształcenia: przepruto zamurowany portal pomiędzy nawa główną a krużgankiem (1978) >>, >> (TAJCHMAN 2005 (2), s. 450). Istotnych zmian dokonano w zakrystii, która został poddana pracom remontowym w l. 80 XX >>, >>: obniżono jej poziom, odsłonięto polichromie, ujawniono kolorystkę zworników >>, >>.
W związku z koniecznością dopasowania prezbiterium do zmian posoborowych, podwyższono jego pozio i wprowadzono nową posadzkę. Przy tej okazji wyreemontowano krypty (TAJCHMAN 2005 (2), s
Wystrój i wyposażenie: w 1966 odkryto malowidła na północnej ścianie nawy głównej a w 1971 r. Ukrzyżowanie w krużganku (niestety wcześniej uszkodzone podczas zakładania w l. 50. nagłośnienia w kościele). Najistotniejszą zmianą w estetyce kościoła było odkrycie polichromii na sklepieniach w korpusie nawowym (oczyszczone, uzupełnione i częściowo zrekonstruowane l. 1978–1979 r., SZCZEPAŃSKI 1978, TAJCHMAN 2005 (2), s. 457–462. W okresie powojennym (lata 1950.–60) niektóre elementy wyposażenia doczekały się prac konserwatorskich (epitafium von der Linde i Neisserów), W l. 60. XX w. przemieszczono barokową chrzcielnicę z miejsca przy pd. pilastrze łuku tęczowego na stronę pn. (TAJCHMAN 2005 (2), s. 444) – wróciła na obecne miejsce w l. 90. Przede wszystkim jednak, wnętrze kościoła musiało zostać dostosowane do zmian posoborowych (zob. TAJCHMAN 2005 (1)) – prezbiterium zyskało nowe elementy wyposażenia wg projektu Jana Tajchmana (ołtarz, sedilila, żyrandole).