KAPLICA PW. ŚW. MIKOŁAJA (MERCATORUM)

Kaplica św. Mikołaja, wzniesiona wraz z rzędem pn. w latach 30. XV w., była od początku sprzężona z memorią najważniejszej grupy mieszczan toruńskich – kupców skupionych w bractwie św. Jerzego (OLIŃSKI 2008, s. 201): o patronacie rady (Senatus) jest mowa w spisie beneficjów z 1541 r., AADDT, Toruń – katedra, sygn. 51, Regestrum Omnium Beneficiorum sive Ministeriorum Totius Civitatis Thorn pro Fraternitate Sacerdotum Anno 1541 conscriptum. W XVI wieku patronat nad nią sprawowała rada miejska, ale trudno potwierdzić, czy pełniła funkcję kaplicy radzieckiej jak Ratskapellen w kościołach nadbałtyckich. Najstarsze dotyczące jej wzmianki pochodzą z 1426 roku; w kolejnych latach wymieniana była w źródłach jeszcze kilkakrotnie jako „kaplica kupiecka” („capella mercatorum”, „kauffmanne” „kouflute”) (OLIŃSKI 2008, s. 201). Patrocinium św. Mikołaja jest poświadczone w spisie beneficjów z 1541 roku REGESTRUM ANNO 1546 oraz spisie argentariów z 1596 roku INV. 1596 (JOANNIS).

CAPELLA PISCATORUM

W XVII wieku należała do cechu rybaków (łac. capella piscatorum, Seniores Piscatorum), na początku XVIII wieku patronat nad nią przejął cech szmuklerski, co potwierdzają wizytacje bp. Potockiego VIS. 1700–1706 (Dioc. Culm.): „Altare in capella tertia quam olim vendicabant (!) ibi Seniores Piscatorum vulgo Galmirte Contubernium istud dictorum, Galmierano penitus evanuit nunc vero ad postulata Contubernis Szmuklerzów ab annis aliquot introducti ut in ea suas absolvant devotiones est concesta”.

Po 1706 roku biskup Seweryn Szczuka mianowicie ufundował ołtarz pw. św. Michała Archanioła z herbem Grabie  (ŁYCZAK 2015a, s. 80–81) i od pierwszej ćwierci XVIII stulecia przez kolejne sto lat kaplica nosiła to wezwanie. Retabulum zostało  ozdobione monumentalnym wymalowanym na ścianie baldachimem z czerwoną kotarą o czarnym podbiciu. Malowidło to, odsłonięte podczas remontu kaplicy w latach 70. XX wieku, zostało zakryte podczas ostatnich prac konserwatorskich i restauratorskich, prowadzonych w kościele w okresie 2009–2013.

VIS. 1731 „Altare […] sub titulo Sancti Michaelis Archangeli”.
VIS. 1740 , nr 6: „Altare dictum Ołtarz Szmuklerski sub tituli S. Michaelis Archangeli”;
VIS. 1798: „Altare S. Michaelis Archang.”; AADDT, Toruń – katedra, sygn. 44;
VIS. 1814, s. 4: „Tertia Capella decorata est altari dat venum in honorem S. Michaeli Archan.”;
INV. 1819 (JOANNIS), nr 48/55: „Ołtarz Archanioła Michała z drewnianemi kratami i ławkami”.

KAPLICA ANIOŁÓW STRÓŻÓW / TAUFKAPELLE

W końcu XIX stulecia patrocinium kaplicy po raz kolejny zmieniono, co stało się powodem przekształcenia retabulum z fundacji bp. Szczuki. Podczas konserwacji ołtarza w 1883 roku obraz św. Michała został zastąpiony obecnym wizerunkiem Anioła Stróża, namalowanym w stylu nazareńskim przez Juliana Wałdowskiego (MAJOCH 2015, 2015, s. 213–237.). Nastąpiło to z inicjatywy proboszcza Emila Schmei, który temu samemu artyście zlecił też wykonanie monumentalnego obrazu św. Cecylii do ołtarza głównego. Kaplicę nazywano odtąd „kaplicą Aniołów Stróżów” i jest to jej ostatnie określenie związane z praktykowanym tu niegdyś kultem liturgicznym. Ks. Emil Schmeja ufundował też nowe witraże (zamówione we Frankfurcie nad Menem, LANKAU 1924 s. 68), zniszczone w czasie drugiej wojny światowej; zapewne w tym czasie stalle uzyskały wysokie neogotyckie zaplecki z łukowatymi zwieńczeniami, pełniące rolę okładzin ściennych, widoczne na starszych dokumentacjach.

Bardzo ważnym uzupełnieniem funkcji liturgicznej kaplicy było wprowadzeni doń chrzcielnicy z brązu, służącej jeszcze do l. 80. XX w. do udzielania sakramentu chrztu (stąd wzięła się nazwa miejsca, używana niekiedy w literaturze: kaplica chrzcielna.

W XIX stuleciu w bezpośredniej bliskości kaplicy znajdowało się kilka obiektów, które dziś uchodzą za najważniejsze toruńskie pamiątki kopernikańskie i są rozmieszczone na jej ścianie zachodniej – epitafium biskupów warmińskich, epitafium Mikołaja Kopernika oraz popiersie Mikołaja Kopernika. Dwa ostatnie prawdopodobnie znajdowały się przy filarze podwieżowym po stronie południowej a możliwą okazją do ich przeniesienia do wnętrza kaplicy mogła być budowa dojścia do nowych organów. Na obecnym miejscu wymienił je jako pierwszy Johannes HEISE 1889, s. 262–263.

KAPLICA KOPERNIKAŃSKA

Nowa aranżcja kaplicy (zob. szczegółowo RACZKOWSCY 2023 (1) nastąpiła przy okazji obchodów jubileuszu 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika. Począwszy od 1971 roku kaplicę stopniowo remontowano (prace te poprzedziły selektywne badania odkrywkowe na tynkach ścian obwodowych); wymieniono posadzkę. Niektóre zachowane w tym wnętrzu obiekty poddano renowacji. Zniszczony w 1945 roku witraż z fundacji Szmei zastąpiono nowym: abstrakcyjnym geometrycznym szkleniem według projektu Władysława Kozioła z 1973 roku (realizacja: 1975). Całość pochłonęła fundusze tak znaczne, że już w 1971 roku Konserwator Wojewódzki zalecał przerwę w wydatkach (Notatka odręczna („Ps.”) prepozyta parafii ks. Wincentego Kolczyka (dostęp: Archiwum Wydziału Konserwatorskiego Kurii Diecezjalnej Toruńskiej). Wyposażenie kaplicy skompletowano na nowo (DORAWA 1971). W konsekwencji przyjętych założeń i wyboru koncepcji, nowożytne retabulum św. Michała Archanioła usunięto z kaplicy i przeniesiono na pierwszy od zachodu filar po stronie południowej, na ołtarzu w kaplicy ustawiono manierystyczne retabulum Zaśnięcia NMP. Na nową konsolę na ścianie południowej kaplicy (dawną neogotycką usunięto) wprowadzono snycerską rzeźbę Ubiczowanego Chrystusa. Z historycznego wyposażenia kaplicy – oprócz kopernikanów – pozostawiono in situ jedynie gotyckie stalle, pozbawiając jednak ten zabytek historycznego dodatku, jakim były wysokie neogotyckie zaplecki. Zachowano również dziewiętnastowieczną niską kratę balustrady z czasów Schmei. W centrum kaplicy wyeksponowano chrzcielnicę – jako najstarszy element wyposażenia kościoła, którą powiązano z osobą Mikołaja Kopernika, kreując szczególną przestrzeń upamiętnienia.

KAPLICA WSPÓŁCZEŚNIE

Punktem kulminacyjnym w nie tak długiej historii kaplicy Kopernika była wizyta Jana Pawła II w Toruniu 7 czerwca 1999 roku, podczas VII Podróży Apostolskiej do Ojczyzny. Pobyt w mieście papież otworzył słowami: „Pozdrawiam bliski mojemu sercu Toruń i piękne Pomorze Nadwiślańskie. Cieszę się, że mogłem przybyć do waszego miasta, które sławą okrył Mikołaj Kopernik”. W napiętym programie wizyty znalazło się miejsce na spontaniczny gest – papież na krótko wstąpił do katedry i właśnie przed kaplicą kopernikańską zaintonował pieśń Salve Regina. Tron i klęcznik, z których papież korzystał podczas pielgrzymkowej mszy sprawowanej na lotnisku w Toruniu, stanowią najnowsze elementy ruchomego wyposażenia kaplicy.

W 2017 roku elementy wyposażenia kaplicy zostały poddane kompleksowej konserwacji-restauracji dzięki prywatnej donacji ze schedy po wybitnym amerykańskim chemiku, profesorze Vanderbilt University w Nashville, Lawrensie Josephie Schaadzie (1930–2009), uzyskanej dzięki hojności jego małżonki Nancy.