4,18 × 2,37 m; relief ze Wskrzeszeniem Łazarza 1,15 × 0,77 m.
Lokalizacja: prezbiterium, przęsło trzecie od wschodu, ściana północna
_______________________________
Epitafium obrazowe, w formie uproszczonej ramy architektonicznej zamkniętej belkowaniem, zawierającej centralny relief, z uszakami, fartuchem i zwieńczeniem.
_______________
WPIS: © Franciszek Skibiński & Michał F. Woźniak, 2023
Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud
Epitafium dobrze zachowane, drobne ubytki podłoża, większy ubytek w drewnianej rzeźbie. Powierzchnia silnie zabrudzona.
Źródła:
PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA;
KM, Rps., sygn. 130, k. 387v;
APT, AMT, C 4346, k. 11v–12;
APT, AMT, C 13770, k. 118v
Epitafium upamiętnia chirurga miejskiego Anthoniusa Stadtländera (†1704) i jego małżonkę, Catharinę z d. Bliewernitz. Wg inskrypcji zostało ufundowane przez nich samych w 1683 r. Stadtländer, ur. w 1624 r. w księstwie oldenburskim, objął stanowisko chirurga miejskiego w 1657 r.; wg Zerneckego naukę zawodu pobierał w Krakowie, następnie służył na dworze polskim, cesarskim, hiszpańskim, florenckim i parmeńskim, a także w Wenecji, w trakcie podróży poza Polską odwiedził Niderlandy, Niemcy, Węgry, Włochy, Hiszpanię, Francję i Anglię (ZERNECKE 1727, s. 345).
Na obecne miejsce epitafium zostało przeniesione w 1931 r. Wcześniej, zapewne od czasu jego sprawienia znajdowało się na ścianie wschodniej nawy południowej, przy wejściu do kościoła, gdzie notowane było w k. XIX i pocz. XX w. ( SEMRAU 1892; FUEHRER 1917; Książnica Kopernikańska w Toruniu, teka 8, nr 63); wg Semraua była to pierwotna lokalizacja epitafium; odwoływał się on zapewne do spisu epitafiów sporządzonego przez Ephraima Praetoriusa, wg którego na pocz. XVIII w. epitafium to znajdowało się „zur Lincke der große Kirche thüre” (PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 387v). W tym miejscu wyraźny ślad po nim na tle zniszczonego w tym fragmencie malowidła ściennego przedstawiającego Archanioła Michała >>
Wg inskrypcji epitafium zostało ufundowane przez samych upamiętnionych ok. 1683 r. Jego stylistyka, zwłaszcza dekoracja w formie ornamentu małżowinowo-chrząstkowego i maszkaronów, a także rzeźby sugerują jednak, że powstało ono w latach ok. 1630–1650 (Łyczak 2021). Na takie datowanie epitafium wskazuje również umieszczona na płaskorzeźbie data „1638”. Ta sama data pojawia się na niemal identycznej pod względem formalnym płaskorzeźbie, wykonanej z niepolichromowanego drewna lipowego, o wymiarach 1,105 × 0,76 m, znajdującej się obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu (nr inw. MT/Rz/26/SN; wcześniejsze numery: A 216 oraz S/626/M.T.). Płaskorzeźba ta mogła być modelem dla umieszczonej w epitafium płaskorzeźby, wykonanej ze stopu miedzi (brązu). W sprzeczności z tak wczesnym datowaniem stoi jednak biografia Stadtländera, urodzonego w 1624 r. Najprawdopodobniej więc w 1683 r. wykorzystano wykonaną znacznie wcześniej strukturę epitafium. Jej wcześniejsze losy są nieznane. Mogła zostać wykorzystana wtórnie lub zalegać w warsztacie kamieniarskim, nie odebrana przez pierwotnego zamawiającego względnie jego spadkobierców.
Autorstwo i pochodzenie epitafium pozostają nieznane. Sporo podobieństw, zwłaszcza w opracowaniu anielskich główek, ale też ornamentu, łączy je z epitafium Johanna Mucka von Muckendorf w tym samym kościele, wykonanym kilka lat wcześniej. Możliwe, że obydwa dzieła powstały w tym samym warsztacie. Mógł to być warsztat lokalny, działający w Toruniu w latach ok. 1630–1640. Toruńskie środowisko rzeźbiarskie tego czasu jest mało znane, co skłaniało nawet do formułowania tezy o jego braku (Skibiński 2013). Niemniej późniejsze badania źródłowe wykazały, że w tym czasie obecni był w Toruniu rzeźbiarze, tacy jak Martin Schwertfeger (uchwytny 1633–1635), a zwłaszcza Heinrich Friedrich (uchwytny 1633–1659), o których działalności nie wiemy jednak nic pewnego (Łyczak 2018, s. 15; Łyczak 2021, s. 69). Nie można wykluczyć – choć na tym etapie to pozbawiona solidniejszych podstaw hipoteza – iż któryś z nich, może Friedrich, prowadził warsztat, w którym powstały obydwa epitafia. Możliwe też, że obydwa epitafia są importami, aczkolwiek na obecnym etapie badań trudno wskazać ich możliwe pochodzenie. W Gdańsku, będącym źródłem większości importów rzeźby kamiennej w Toruniu, ornament małżowinowo-chrząstkowy pojawia się już w latach 30-stych, co potwierdzają m.in. epitafia Zwickerów i Georga Gilberat (1631) i Jana Freudenberga (1636), a także rama dla obrazu Sąd Ostateczny Jacoba Liscorneta (1637). Te wczesne dzieła były jednak w większości wykonane w drewnie. W gdańskiej kamiennej rzeźbie epitafijnej lat 30-stych dominują jeszcze surowe, architektoniczne formy. Ornament małżowinowo-chrząstkowy jest tam stosowany na większą skalę jeszcze w latach 60. XVII w. (np. epitafia Johanna Mochingera, 1663 Adelgundy Zappio, 1664, i Johanna Jacoba Cramera, ok. 1663–1673).
Precyzyjne opracowanie ornamentu oraz dbały o szczegół sposób rzeźbienia partii figuralnych, łącznie z puttami w zwieńczeniu, uwzględniający grymasy twarzy, wskazuje na stosunkowo dobry, doświadczony warsztat rzeźbiarski. Nieco inna jest natomiast stylistyka personifikacji cnót, o stypizowanych, pozbawionych szczegółu i beznamiętnych twarzach, odzianych w szaty o płaskich, ostro ciętych draperiach, co sugeruje autorstwo innego członka warsztatu. Dekoracja epitafium nosi liczne podobieństwa m.in. do projektów graficznych Friedricha Untetuscha, datowanych na ok. 1640–1650, rozpowszechnionych w Prusach około poł. XVII w. Szczególnie bliski niektórym projektom Unteutscha wydają się fartuch epitafium oraz zwieńczenie, z przeplatającymi się, lecz tworzącymi dobrze czytelną strukturę, precyzyjnie rzeźbionymi małżowinami.
PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 387v
, s. 356
WERNICKE 1846, s. 288
HEISE 1889, s. 196 (290)
SEMRAU 1892, s. 27, nr kat. 2, il. 2
FüHRER 1917, s. 45
CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 526–527
, s. 127
, s. 301
DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 145–146
BIRECKI 2005b, s. 290–291
, s. 332–333
, s. 70, il. 12
