8,52 × 2,92 m
Lokalizacja: nawa południowa, zachodnie przęsło, w narożniku pomiędzy przyporą wewnętrzną a ścianą południową, z ekspozycją na północny zachód
___________________
____________________
WPIS: © Franciszek Skibiński, Michał F. Woźniak & Maria Hotel, 2023
Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud
Weryfikacja inskrypcji: Marta Czyżak, tłumaczenie: Magdalena Awianowicz
Źródła:
________________
Epitafium upamiętnia mieszczanina i piwowara toruńskiego Matthiasa Neissera (starszego) († 26 I 1581) oraz jego małżonkę Annę z d. Grunau († 4 IX 1572). Zgodnie z treścią inskrypcji, znajdujących na wizerunku epitafium umieszczonym w tle obrazu przedstawiających zmarłych wraz z rodziną, twórcami snycerskiej ramy i obrazów byli synowie zmarłej pary, snycerz Matthias Neisser (młodszy) i malarz Fabian Neisser (uwagę na to zwrócił już Wernicke 1836, k. 277 oraz SEMRAU 1892, s. 31). Wykonali je w Gdańsku, gdzie obydwaj działali; snycerska rama epitafium zrealizowana została najpóźniej w 1588 r. (data śmierci Matthiasa Neissera), natomiast obrazy, zgodnie z jedną ze wspomnianych inskrypcji, ukończono w lipcu 1594 r. Przez Zerneckego określone jako największe epitafium w całym kościele (ZERNECKE 1727, s. 104). Na początku XVIII w. epitafium było prawdopodobnie zawieszone na wewnętrznej przyporze po południowej stronie portalu głównego (wg ZERNECKE 1727, s. 104 i Wernicke 1836, s. 277 przy „Studentenchor”). W końcu XIX w. znajdowało się w zachodnim przęśle nawy południowej, na ścianie południowej (SEMRAU 1892, s. 30). Konserwowane w r. 1958 (obrazy) i 1960 (rama) (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443). Na obecne miejsce przeniesiono je po ostatniej konserwacji, przeprowadzonej w 2005 przez Danutę Szakien, Elżbietę Rogozińską, Marzennę Szumińską, Jarosław Szumińskiego.
Gdańsk, jako miejsce wykonania rzeźbionych partii epitafium potwierdza jedna z inskrypcji znajdujących się na wyobrażonym epitafium umieszczonym w tle obrazu przedstawiającego rodzinę Neisserów. Z Gdańskiem związany był też malarz Fabian Neisser, twórca obrazów, który poślubił córkę tamtejszego snycerza Aegidiusa van den Blocke (APG, 356/2, s. 28; jego związki z tym miastem potwierdzają też genealogie rodziny: APT, AMT, kat. II, XII–1, s. 3, 23, 31). Twórcą tekstów inskrypcji umieszczonych na epitafium był także tam wymieniony najstarszy syn zmarłej pary, Georg (Jerzy) Neisser. Informacje o małżonkach Neisser oraz ich potomstwie podaje KRUSZELNICKA 1983.
Detal architektoniczny i ornament epitafium, a także obrazy silnie nawiązują do wzorców niderlandzkich. Przykładowo, forma maszkaronów została zaczerpnięta z projektów Cornelisa Florisa, opublikowanych w cyklu graficznym z 1556 r. (Sulewska 2004, s. 160). Obraz w fartuchu przypuszczalnie inspirowany twórczością malarską Jana Vredemana de Vries, przebywającego w Gdańsku w latach 1592–1595. TYLICKI 2021 ponadto dostrzega w fizjonomii postaci inspiracje manieryzmem antwerpskim (figura Chrystusa ma nawiązywać do akwaforty przypisywanej Dirckowi Volckertszoonowi Coornhertowi według kompozycji Maartena van Heemskerck z 1548). Z kolei inne postacie przywodzą na myśl w swych zwrotach figury pojawiające się u takich manierystycznych grafików, jak Jacob Matham lub Jan Muller), w całym zaś ujęciu elementy nawiązujące do najnowszych w tym czasie italianizujących prądów malarstwa niderlandzkiego. PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959, s. 217) zauważyła ponadto podobieństwo kolumnowego wnętrza o centralnej perspektywie, w której ukazał malarz członków swojej rodziny, z przedstawieniem rycerza w zbroi z epitafium Valentina von Karnitz z kościoła Mariackiego w Gdańsku.
Szczególnie ważna dla ikonografii Torunia jest scena Chrztu w Jordanie, przedstawia bowiem najstarszą znaną panoramę miasta. Bezpośrednie wzorce i inspiracje kompozycyjne zarówno głównego obrazu, jak u przedstawienia członków rodziny malarza epitafium, wskazała już PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959, s. 215–217). Za bodziec do umieszczenia panoramy miasta uznała Hołd cnót Möllera z widokiem Gdańska. W weducie tła rozpoznawalne najważniejsze budowle ówczesnego Torunia, m.in. kolejno od lewej: kościół św. Ducha, kościół Mariacki, Dwór Artusa, ratusz staromiejski, kościół św. Janów, kościół św. Mikołaja, ratusz nowomiejski.
W obrazie znajdującym się w dolnej kondygnacji po lewej ukazano sześciu synów, wspomnianych w inskrypcji upamiętniającej, z których piątego od lewej można zapewne identyfikować jako malarza Fabiana wraz z klęczącymi obok trzema własnymi synami. Pierwszą figurę żeńską na prawo od postaci Anny można zapewne określić jako małżonkę malarza Fabiana, Susannę van den Blocke, córkę rzeźbiarza Aegidiusa (Idziego) van den Blocke; młodsza dziewczyna przy niej jest prawdopodobnie córką Fabiana. Kolejne postacie po prawej ukazują sześć córek Matthiasa, także wspomnianych w inskrypcji upamiętniającej (na ten temat również SEMRAU 1892, s. 31).
STAROWOLSKI 1655, s. 387
ZERNECKE 1727, s. 104, 105
WERNICKE 1842, s. 148–149
WERNICKE 1846, s. 39
STEINBRECHT 1885, s. 39
HEISE 1889, s. 197 (291)
SEMRAU 1892, s. 30–32
ORŁOWICZ 1924a, s. 28
ORŁOWICZ 1924b, s. 110
DEHIO 1926, s. 483
DIECEZJA CHEŁMIŃSKA 1928, s. 675–676
, s. 385
MAKOWSKI 1932, s. 97, 106
CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 526
CHMARZYŃSKI 1934, s. 58, 66
KNOTHE 1934, s. 78
CHMARZYŃSKI 1936, s. 384
, s. 483
DEHIO / GALL 1952, s. 77–78
GĄSIOROWSKA 1955, s. 54–57
KRUSZELNICKI 1957c, s. 346–347
HORNUNG 1959, s. 130
PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959, s. 150, 214–218
RYSZKIEWICZ 1961, s. 25–26
REMER 1962, s. 87
MATUSIAK-TUSIACKA 1969, s. 28–30, 34, 46–47, 51–57, 65–68, 131–135
GUMOWSKI 1970, s. 120, 123, 127, 145
BOGUCKA 1976, s. 565
GOSIENIECKA 1976, s. 20
KRUSZELNICKI 1976, s. 49
KRUSZELNICKA 1982, s. 15–23
KRUSZELNICKA 1983, s. 15–17, nr kat. 2
KRUSZELNICKA 1985, s. 36–43
KRUSZELNICKA 1986, s. 138, 157
KRUSZELNICKI 1986, passim
KRAKOWIECKA-GÓRECKA 1990, s. 279–280
ŁOZIŃSKI 1992, s. 480
DEHIO / ANTONI 1993, s. 622
KRUSZELNICKI 1992, s. VII
DIECEZJA TORUŃSKA 1995, s. 194
FLIK 1995, s. 375–378
WOŹNIAK 1995, s. 242, 243
DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 136–140
KRUSZELNICKI 1998, passim
WOŹNIAK 1999b, s. 77
GĄSIOROWSKI 2000, s. 73–98
SULEWSKA 2003, s. 56–61, 122, 244, 247–248
SULEWSKA 2004, s. 160, 255–256
BIRECKI 2005a, s. 288–289
KLUCZWAJD 2005, s. 12–13, 50
TAJCHMAN 2005 (2), s. 445
NAWROCKI 2006, s. 46
BIRECKI 2007, s. 324–326, 364–365
KLUCZWAJD / TYLICKI 2009, s. 207–210, 221–222, il. 190–191
TYLICKI 2012, s. 333, il. 21
SKIBIŃSKI 2015, s. 39, 442
BIRECKI 2021, s. 30, 32, 35
ŁYCZAK 2021, s. 63, il. 4
TYLICKI 2021, s. 42, il. 4–5
,
