„Kazanie do ptaków” i „Ekstaza św. Marii Magdaleny”, 3. ćwierć XIV i k. XIV w.

2,2 × 1,7 m

Nawa północna, 5. przęsło pn., nadłucze ślepej arkady.

Tempera na dwóch warstwach pobiały kredowo-wapiennej, na biało-żółtawym chudym tynku z odcieniem różowym (6.4 mm)
Zidentyfikowane pigmenty (badania próbek – BROCHWICZ I IN. 1990, pomiary XRF – J. Raczkowski, 2020): azuryt, czerń węglowa, czerwień żelazowa, kreda (CaCO₃), zieleń malachitowa, minia ołowiowa, ugier jasny.
Warstwa malarska prawej części kompozycji położona na cienkim, syntetycznym rysunku przygotowawczym, dobrze czytelnym w IR. W lewej części kompozycji plama barwna kładziona szeroko i bardziej zamaszyście (ujawnia to obserwacja w IR).

_____________________

Kompozycja w dwóch kwaterach dostosowanych kształtem do przyłuczy arkad. Pole obrazowe ujęte czerwoną bordiurą, dzielącą je na części, która łączy się z dekoracją archiwolty – zielono-czerwono-czarną bordiurą w formie zygzaka, malowanego z dążnością do iluzji przestrzennej; faza podłucza zdobiona białym ornamentem roślinnym na czerwonym tle.
Po lewej stronie sceny franciszkańskie na czerwonym, neutralnym tle: u nasady łuku postać adoranta w habicie franciszkańskim i czarnych sandałach, w pozie genuflexio, wyciąga obie ręce ku górze, nad nią unosi się filakteria ze szczątkowo zachowaną minuskułową inskrypcją łacińską (nieczytelna). Powyżej w nadłuczu Kazanie do ptaków: stojąca en face postać św. Franciszka w habicie franciszkańskim i nimbie wokół głowy, zwrócona lekko w prawo, z zamkniętą, ustawioną na sztorc księgą na wyciągniętej przed siebie lewej ręce; wzdłuż łuku arkady – pas jasnobrunatnej gleby w czterema drobnymi drzewkami, malejącymi ku górze; w koronie pierwszego – zachowany fragment ptasiego ogona. W lewym górnym narożniku nadłucza pomniejszona postać franciszkanina w kapturze, zwrócona w lewo, wspinająca się po syntetycznie malowanych brunatnych skałkach pomiędzy dwoma niedużymi drzewkami (częściowo zasłonięta późniejszym krzyżem konsekracyjnym).
W przyłuczu po prawej stronie: Ekstaza św. Marii Magdaleny, na neutralnym tle szarobłękitnego nieba. Święta ujęta w mandorlę o czerwonym tle, okoloną bordiurą z obłokami. Ukazana frontalnie en plein pied, odziana w białą suknię o prostym szerokim dekolcie, zielony płaszcz na taśmie i kruseler, w nimbie wokół głowy. Upozowana nieruchomo, z rękami złożonym do modlitwy, unoszona przez postaci aniołów (widoczne trzy po lewej stronie) w dynamicznych pozach, z podniesionymi do lotu skrzydłami. Po lewej stronie w nadłuczu – półpostać Chrystusa Pantokratora, ujętego prawym bokiem do widza; prawą rękę w geście błogosławieństwa kieruje ku świętej, w lewej trzyma zamknięta księgę (detal czytelny w podczerwieni). Dolny fragment kompozycji nie zachował się; prawą część obrazu przesłania nowożytne retabulum.

____________________________
WPIS: © Monika Jakubek-Raczkowska & Juliusz Raczkowski, 2023

Zalecane cytowanie:
Jakubek-Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, „Kazanie do ptaków” i „ekstaza św. Marii Magdaleny”…
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Wystrój malarski, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/

Stan zachowania

Oba malowidła są bardzo silnie przetarte (miejscami do pobiały lub tynku) i słabo czytelne, o wyblakłej kolorystyce i w zasadzie bez wierzchnich warstw wykończeniowych i detalu (np. twarzy); dekoracja archiwolty jest w dużej mierze uzupełniona tratteggio; powierzchnia wykazuje liczne drobne ubytki a także liczne zarysowania i drobne spękania.

Dokumentacja fotograficzna

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (7)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (3)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (9)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (6)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (1)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (5)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (8)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (2)

Malowidła franciszkańskie w korpusie nawowym,VIS, fot. J. Raczkowski (4)

Historia

Malowidła powstały w dwóch fazach. Fundatorzy ani kontekst nie są znane.

Odkryte (TAJCHMAN 2005 (1), s. 445) i konserwowane przez Tadeusza Zarembę w 1966 r.; w końcu l. 80. XX w. poddane badaniom technologicznym (BROCHWICZ I IN. 1990).

Rozpoznanie

Malowidła były dotychczas traktowane jako całość i datowane na koniec XIV w.; rozpoznawano w nich ogólnie sceny franciszkańskie lub bardziej precyzyjnie Kazanie do ptaków (BŁAŻEJEWSKA / PILECKA 2009) oraz Ekstazę św. Marii Magdaleny; jedynie w raporcie Heisego z 1892 R. (ACTA DER KOENIGLICHEN KREISBAUVERWALTUNG 1856–1909) zawarta jest sugestia, że cała kompozycja nadłucza przedstawia adorację Marii przez zakonników; na banderoli Heise odczytał słowa „mater pietatis”.

Widoczna obecnie dekoracja nadłucza została prawdopodobnie wykonana w dwóch fazach (część lewa powstała nieco wcześniej niż prawa, co tłumaczy nieregularność styku scen po prawej stronie klucza archiwolty) i przykrywa wcześniejszy krzyż konsekracyjny. Partia lewa, z legendą franciszkańską, malowana jest szeroko i zamaszyście, bez podrysowania, a za to z zachowanym gdzieniegdzie wykończeniem czarnym konturem (obuwie adoranta); opaska archiwolty przebiega na warstwie malarskiej; dukt pisma na filakterii, chociaż już nieczytelny, sugeruje datowanie po połowie XIV w. (wczesna forma kursywy gotyckiej); księga jako atrybut to rzadki motyw w ikonografii św. Franciszka, o XIII-wiecznych korzeniach. Zacheuszek drugiej konsekracji (ok 1400?) położony jest na postaci franciszkanina. Scena Ekstazy została namalowana później, być może na starszej kompozycji (patrz zachowany wcześniejszy fragment podziału pola na kwatery nad kluczem archiwolty). Jej modelunek nie jest czytelny (warstwa malarska wykazuje tu silniejszą tendencję do osypywania się), ale w podczerwieni dobrze widać jej lekkie, jakby niedbałe podrysowanie. Biorąc pod uwagę cechy kompozycji, wydłużone sylwety postaci, kaligrafię linii ubioru św. Marii Magdaleny, typy postaci aniołów – dzieło można datować zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami na koniec XIV stulecia. Należy ono do kilku znanych z Prus wyobrażeń tej rzadkiej redakcji ikonograficznej, ale jest jedynym, w którym święta w tej scenie odziana jest w modny strój i okolona mandorlą („ubóstwiona”). Połączenie legendy franciszkańskiej i postaci Magdaleny, choć najpewniej wtórne, mogło łączyć się z rolą ściany północnej jako granicy między ecclesiae fratrum i laicorum. Dobór tematów mógł też wynikać z lokalizacji ambony. Najprawdopodobniej obraz ten jest kaznodziejskim exemplum o wymiarze eschatologicznym (ideał pokuty i nadzieja na zbawienie), ale też łączy się z franciszkańską duchowością: święta, pogrążona na pustyni w unio mistica, miała być dla św. Franciszka ideałem w naśladowaniu Chrystusa; świętego założyciela zakonu nazywano „drugą Magdaleną”.