Monstrancja eucharystyczna, Jan Letyński, Toruń, 1747 [MDT]

Wys. 73,1 cm; rozpiętość stopy 24,1 × 18,6 cm; rozpiętość ramion 28,4 cm

  • Srebro; odlew (trzon, ramiona, zwieńczenie), kucie, trybowanie, wycinanie, cyzelowanie, fakturowanie, puncowanie, inskrypcja punktowana; złocenie z wyjątkiem perełkowania w glorii; szybki reservaculum szklane.

_________________________________

  • Monstrancja promienista z pseudoramionami, wsparta na rozłożystej stopie. Stopa na planie owalnym, dwustrefowa, wydęta, górą wypłaszczona, z krótką stożkową szyjką i reliefową dekoracją. Kryza wąska, w kształcie wklęski, cokolik niski, zdobiony kimationem. Dolna strefa łagodnie wygięta, oddzielona od cokolika i od wierzchu stopy gładkim uskokiem w kształcie wklęski, członowana skośnie założonymi pasami; pasy lekko gierowane i nieco wklęsłe, przez co stopa ma wzbogacony okrój. Pola pomiędzy pasami zdobione symetrycznie komponowaną dekoracją ornamentalną z osiowo umieszczoną muszlą, skierowaną ku dołowi, flankowaną wolutowo ukształtowanymi ceownikami z towarzyszącymi listkami akantu oraz skośną kratką. Górna strefa, niezbyt rozległa i spłaszczona, zdobiona czterema owalnymi medalionami utworzonymi z odcinków taśmy, rozmieszczonymi na osiach głównych stopy, każdorazowo ponad muszlą; w nich całopostaciowe wyobrażenia ujętych frontalnie świętych Zakonu Braci Mniejszych, konwentualnych i obserwantów (bernardynów): Franciszka z Asyżu z krucyfiksem wzłożonych rękach i św. Antoniego Padewskiego na osi głównej oraz franciszkanów obserwantów: Bernardyna ze Sieny z krucyfiksem i chorągwią z monogramem IHS i Jana Kapistrana z monogramem IHS na piersiach na osi wzdłużnej; obaj z uniesionymi rękoma; wszyscy ubrani w habity przepasane sznurem, z pelerynami. Pomiędzy medalionami ornament wstęgowo-cęgowy, którego kompozycja składa się każdorazowo z dwóch skąpo ulistnionych, skrzyżowanych wolut z przewleczonym pośrodku rombem; szyja gładka.  Trzon zajęty w większości przez gruszkowaty, dołem wydłużony i zaostrzony nodus, dzielony wzdłużnie czterema gładkimi pasami; pola pomiędzy nimi zdobione ornamentem wstęgowo-cęgowym. Nodus ujęty dołem i górą dwoma wałkami przedzielonymi wklęskami; do obu wałków powyżej nodusa przytwierdzone pseudoramiona, opracowane dwustronnie, utworzone z kilku taśmowych ceowników o zróżnicowanej szerokości, osadzonych na poziomej wstędze, z towarzyszącym listowiem akantu o zredukowanych i kurczących się blaszkach. Gloria kolista, zwartego kształtu, utworzona z połączonych wiązek promieni o nieco zróżnicowanej długości w liczbie 32. Oprawa kolistego reservaculum wysadzana 16 kamieniami, bezbarwnymi na awersie i kolorowymi na rewersie, których liczba odpowiada członowaniu perełkowanego obramienia. Na osi wiązek dłuższych po 5 kamieni ułożonych rzędowo, wprawionych w owalne otwory; na osi wiązek krótszych perełkowanie. U dołu glorii płaska figurka Niepokalanej stojącej na dużej kuli umieszczonej bezpośrednio na trzonie. W zwieńczeniu korona pełna z 16 fleuronami i 8 kabłąkami osadzona na ornamentalnej kompozycji: para zdwojonych ceowników utworzonych z taśmy zaopatrzonej na krawędziach w krótkie listki, połączonych płytką z trzema ażurowo osadzonymi kamieniami.
  • Dekoracja stopy reliefowa, trybowana, z oszczędnym fakturowaniem w partii tła. Awersy i rewersy psudoramion trybowane oddzielnie i następnie łączone; podobnie zrealizowana silnie spłaszczona figurka NMP. Gloria trybowana w całości z jednego arkusza grubej blachy; pojedyncze ubytki kamieni. Kompozycja ornamentalna w zwieńczeniu glorii osadzona wtórnie na trzpieniu wyrastającym z górnej wiązki promieni, przechylona w osi w prawo.

_________________________________

  • Sygnowana na kryzie stopy, napisem kursywnym: Fecit Joannes Letenskÿ . Aurifaber . Torunensis A. 1747 Die 4 Octobris.

_________________________________

  • Muzeum Diecezjalne w Toruniu, nr inw. MDT-Z-90

 

 

WPIS: © Michał F. Woźniak, 2023

Spis treści

Stan zachowania

Historia

Sprawiona dla kościoła Bernardynów Zwiastowania NMP (ob. par. Wniebowzięcia NMP) w Toruniu; ob. w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Toruniu.

Rozpoznanie

Szyjka stopy wprawdzie niezbyt wielka w porównaniu do masywnej stopy (koniecznej, dla wsparcia tak dużej i ciężkiej monstrancji), jednak o właściwych proporcjach wobec trzonu, która przy tym wiąże się z obu tymi strefami naczynia płynną, miękką linią. Cała bryła podstawy – stopa i trzon – odpowiednio plastyczna, zarazem dobrze członowana z równowagą artykulacji, o miękko potraktowanym konturze. Wyobrażenia figuralne uproszczone, schematyczne. Psedoramiona nie tworzą samodzielnej strefy, są niejako optycznym łącznikiem pomiędzy podstawą a tarczowym kształtem glorii. Obrys glorii postrzępiony, niwelując zwartość jej dużej powierzchni, przeciwdziałając wrażeniu masywności; temu sprzyja także zastosowanie ażurowo rozlokowanych barwnych imitacji kamieni. Niezbyt szczęśliwe osadzenie trójwymiarowej korony na płaskiej kompozycji ornamentalnej. Całość jednak dobrze komponowana i członowana, tak w kształtowaniu bryły jak dekoracji, choć brak jej finezji.

Nieco wcześniej, w 1744 Letyński dostarczył podobnie okazałą monstrancję do kościoła św. Jana, sprawioną staraniem Dominika Wereszczaki, przełożonego (praefectus templi) szkoły przy kolegium jezuitów. W następnym roku dostarczył nieznacznie tylko bardziej pod względem dekoracji figuralnej rozbudowaną monstrancję do kościoła par. św. Mikołaja w Fordonie (ob. dzielnica Bydgoszczy). Te dwie realizacje różnią się od Mariackiej niewielkimi ramionami z osadzonymi na nich figurkami. Były to jedne z jego najwcześniej wykonanych monstrancji, przeznaczonych do prestiżowych kościołów Torunia i prowincji, niewątpliwie przydających renomy i pozwalających mu zająć jedną z głównych pozycji w cechu złotniczym toruńskim. Kolejne monstrancje Letyńskiego, poczynając od dostarczonej w 1750 do kościoła Bernardynów w Skępem, tracą na smukłości, mając bardziej wyważoną sylwetę, z dużymi samodzielnymi ramionami pod którymi podwieszone girlandy. Letyński rozpoczął samodzielną działalność zawodową w 1742, wpisując się do księgi cechowej mistrzów po raz pierwszy po polsku; był przy tym katolikiem; znaczący to zwrot w dotychczasowym charakterze cechu – niemieckojęzycznego i przyjmującego w poczet członków (prawie) wyłącznie luteran. Rozpoczynał działalność u schyłku aktywności Jana II von Hausen i Jakoba Jenny’ego, wiekowych już złotników pracujących od pierwszych lat XVIII wieku; jeśli dodać do tego zmniejszoną w 2 ćwierci XVIII w. liczebność cechu, głównym początkowo konkurentem Letyńskiego był jedynie Georg Vick – wprawdzie sprawny, jednak ustępujący obu seniorom. Monstrancja Mariacka ukazuje nie tylko rozmach Letyńskiego, ale także prezentuje nowe formy i rozwiązania typologiczne i stylistyczne, które zapowiadają zmianę stylową w sztuce złotniczej Torunia w połowie XVIII wieku. Niestety, jakość wykonania tej monstrancji, a także pozostałych dzieł Letyńskiego czy Hausmamma odbiega od wysokich walorów wykonawczych reprezentowanych przez  mistrzów wcześniejszych generacji. Okazałość i zmysł dekoracyjny górują nad precyzją formy i jakością techniczną realizacji.

 

Dokumentacja historyczna

Brak

Dokumentacja badawcza

Dane w opracowaniu …

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

CZIHAK 1908, s. 137, nr 103/4

LEPSZY 1933, s. 285, nr 37/1

CELIŃSKA 1968, s. 176

SAMEK 1972, s. 194

WOŹNIAK 1985, s. 120

CHRZANOWSKI / KORNECKI 1988, s. 123, tabl. VII

WOŹNIAK 1989, s. 152

DIECEZJA TORUŃSKA 1995, s. 195

DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 170

KLUCZWAJD 2005, s. 60, nr 25

WOŹNIAK 2005, s. 405-406, il. 15

GRADOWSKI / PIELAS 2006, s. 784, nr 604/2

WOŹNIAK 2012, s. 137, il. 233, 602

Opracowania niepublikowane