Epitafium Edwarda Roggena, Toruń, ok. 1706 (MOT)

2,05 × 1,3 m

Lokalizacja: Muzeum Okręgowe w Toruniu (MT/RZ/27/SN)

Drewno liściaste. Podłoże prawdopodobnie złożone z trzech części sklejonych na styk, opracowanych rzeźbiarsko, w części ornamentalnej obustronnie (rzeźba pełna). Formy wystające (kłosy, skrzydła, trzonki miotły i atrybutu trzymanego przez personifikację Śmierci) rzeźbione osobno i doklejane. Od odwrocia podłoże spięte dwiema szerokimi i grubymi szpongami, na linii mar, na których leży zmarły oraz na wysokości tetragramu.
Drewno pokryte zaprawą zawierającą biel ołowiową, złocenia wykonane na tłustej wytrawie, warstwa malarska naniesiona po wykonaniu złoceń, farbą olejną lub tłustą temperą, kryjąco, w palecie pigmentów najprawdopodobniej błękit pruski; smugi marmoryzacji naniesione kryjąco i półkryjąco, tło tablic epitafijnych, ziemi i kuli ziemskiej pokryte kryjąco.
Polichromia stanowi imitację jasnego, brązowo użylonego alabastru angielskiego.

_________________

Epitafium o zarysie owalu, w kształcie kartusza utworzonego z mięsistego listowia akantu, ze scalonymi z nimi i osadzonymi na osi dwoma mniejszymi kartuszami – dolnym w kształcie akantowego poprzecznego owalu i górnego w zwieńczeniu o zarysie koła utworzonego z pędów zboża, które flankowane jest przez dwa snopki; prawie koliste pole główne ujęte zbożem.
W polu głównym u dołu ukazana z profilu postać mężczyzny leżącego na marach, ze złożonymi dłońmi; twarz oddana sumarycznie, z wąsami i długimi, spływającymi na plecy włosami. Zmarły odziany w tunikę z długimi wąskimi rękawami, długą togę, rozciętą u dołu, przepasaną i zapinaną na piersi, z szeroką befką reformowaną oraz w złocisty kolisty biret z promienistymi żłobinami; szaty lamowane złotem. Mary zdobione na krawędzi drobnymi listkami akantu, wyłożone pościelą, do której upięte kokardami tekstylne girlandy; pod głową poduszka z chwostami; wszystkie detale złocone. Na dolnej krawędzi mar kartusz, w którym na ciemnoczerwonym tle pisana złotymi literami inskrypcja: Gebohren An(no) 1638. 4 Xbris. [scil. Decembris] / Gestorben An(no) 1706. 23 Martÿ ./ Æt(atis) 67. M(ensis) 3. D(iebus) 19. // Za postacią skalisty grunt ze wzniesieniem pośrodku, na którym błękitna kula ze złocistym kłosem i wieżową budowlą, zwieńczona krzyżykiem równoramiennym. Z lewej, u wezgłowia zmarłego, stojący frontalnie szkielet (personifikacja Śmierci) odziany w całun zwieszony z prawego ramienia, w prawej dłoni trzymający trzonek kosy lub ościenia, w lewej, wzniesionej, sierp. Na prawo, nieco w tle, anioł zamiatający miotłą. W centrum u góry dolna połowa glorii z tetragramem, pod nią trzy postacie szybujących aniołów, z których dwa unoszą płachtę wypełnioną ziarnem; dalej po prawej główka anielska na obłoku.
W zwieńczeniu ujęty zbożem herb: w tarczy zboże w polu, hełm z labrami i koroną otwartą, na niej klejnot powtarzający godło na tle piór; pomiędzy tarczą a tetragramem kokarda. W małym kartuszu u dołu epitafium wypukła tablica koloru ciemnobrązowego ze złotą inskrypcją rzeźbioną reliefowo, częściowo majuskułą, dalej minuskułą gotycką TESTAMENTVM D(OMI)NI. EDWARDIS ROGGEN / Die hülse, Todt, den halm und staub von ährenspitzen / Nim welt hin, Werden Caff, das Korn wirdt Gott / besitzen //.

_______

WPIS: © Franciszek Skibiński & Michał Woźniak, 2023

Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud

Stan zachowania

Epitafium konserwowane w 1992 r. Prace objęły usunięcie zabrudzeń, pożółkłego werniksu, przyklejenie luźnych fragmentów drewna, werniks damarowy (F. Egit), punktowanie farby olejne Rembrandt, brąza w paście (Dokumentacja nr 280, oprac. A. Targowska, wykonawcy: B. Tańska, l. Kłopotowska, E. W. Brewka, A. Targowska, A. Pill. Stan dobry, ubytek formy ramię prawe krzyża na kuli. Powierzchnia trwale zabrudzona wklejonym kurzem, bardzo nieliczne ubytki opracowania dekoracyjnego, uzupełnione w 1992 r.

Dokumentacja fotograficzna

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (1)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (8)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (2)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (5)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (3)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (6)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (4)

Epitafium Edwarda Roggena. Fot. J. Raczkowski (7)

Historia

Epitafium upamiętnia mieszczanina toruńskiego i prominentnego członka miejscowej gminy reformowanej Edwarda Roggena (†1706). Do zbiorów muzealnych włączone przed 1939 r. Konserwowane w 1992 r.

Rozpoznanie

Pochodzenie epitafium pozostaje nieznane. KRUSZELNICKA 1982 twierdziła bez wątpliwości, że epitafium zostało przeniesione do ratusza z kościoła Mariackiego po przejęciu kościoła przez bernardynów w 1724 r. Wg niektórych autorów, w tym autora muzealnej karty inwentarzowej, Epitafium to nie jest jednak wzmiankowane w najstarszych spisach epitafiów i inskrypcji znajdujących się w tym kościele, autorstwa Praetoriusa, Baumgartena i Zerneckego, o jego obecności w kościele Mariackim nie wspomina również SEMRAU 1892 , na co uwagę zwrócił już BIRECKI 2007, s. 349. Ponieważ epitafium upamiętnia prominentnego członka gminy reformowanej w Toruniu Birecki przypuszczał, że epitafium może pochodzić z kościoła pw. św. Jerzego lub z dawnego kalwińskiego „domu modlitwy” przy ul. Szerokiej (BIRECKI 2007, s. 349–351; BIRECKI 2021, s. 37; ŁYCZAK 2021, s. 76), zlokalizowanego w kamienicy zakupionej na ten cel od kupca gdańskiego Thomasa Timpfa za 6 tys. florenów. Wprawdzie okazałe rozmiary epitafium sugerują większą przestrzeń dla jego ekspozycji niż wnętrze skromnej siedziby zboru, fakt wsparcia tej inwestycji przez Roggena kwotą 1 tys. florenów (ARNDT 1904, s. 19) skłaniać mógłby do przypuszczenia, że w taki sposób gmina chciała szczególnie upamiętnić swego dobroczyńcę.

Epitafium również nie zostało odnotowane w kościele pw. św. Jerzego. Niewielka gmina reformowana utraciła w 1675 prawa odprawiania liturgii w tak w kościele NMP jak św. Jerzego (ARNDT 1904, s. 7). Gdyby jednak pochodziło z kościoła pw. św. Jerzego, można by do niego, zdaniem Bireckiego, odnieść informację o pomalowaniu przez Daniela Tiedemana w grudniu 1706 nieokreślonego epitafium wiszącego nad ławami rajców (APT, EGW św. Jerzego, sygn. J 109, s. 88; Heuer 1907, s. 52; BIRECKI 2007, s. 349–351).

Najbardziej prawdopodobna wydaje się druga z tych możliwości. Oba wzmiankowane kościoły parafialne, tj. staromiejski Panny Marii i przedmiejski św. Jerzego należały do gmin luterańskich, strzegących swej ortodoksji. Sam Roggen przedstawiony jest w ubiorze charakterystycznym dla duchownych kalwinistycznych (reformowanych). Być może po sprzedaży domu przy Szerokiej w 1875 (a przed wniesieniem nowego kościoła (św. Szczepana) w 1903-1904 (za Arndt 1904) epitafium mogło zostać przeniesione do Ratusza i włączone do zbiorów Städtisches Museum). Jednak brak jednoznacznych informacji źródłowych oraz tradycyjny przekaz dot. proweniencji epitafium skłaniają do włączenia tej noty do działu obejmującego zabytki rozproszone z kościoła NMP (obok szeregu innych zabytków, w tym epitafium .

Wprawdzie obecność błękitu pruskiego w warstwie malarskiej mogłaby wskazywać na późniejszy czas wykonania, jednak forma i styl, a zwłaszcza ukształtowanie listowia akantu wskazują na początek XVIII wieku; barwnik ten, jeśli precyzyjnie zidentyfikowany, może pochodzić z późniejszych przemalowań.