Epitafium Matthiasa Neissera starszego oraz jego małżonki Anny z d. Grunau, Matthias Neisser, Gdańsk, przed 1588 (struktura stolarsko-snycerska); Fabian Neisser, Gdańsk, 1594 (obrazy); oraz Georg Neisser (?), Toruń, przed 1594 (treść inskrypcji)

8,52 × 2,92 m

Lokalizacja: nawa południowa, zachodnie przęsło, w narożniku pomiędzy przyporą wewnętrzną a ścianą południową, z ekspozycją na północny zachód

  • Drewno dębowe i lipowe, polichromowane (tempera) i złocone
  • Struktura epitafium wykonana z drewna dębowego, rzeźba figuralna i detal snycerski z drewna lipowego. Polichromowane w technice tempery, zidentyfikowane pigmenty: biel ołowiowa ugier, czerwień żelazowa, cynober, czerwień organiczna, smalta, czerń węglowa prawdopodobnie roślinna, złocenia złotem płatkowym na mikstion, lokalnie laserunki, napisy złotem w proszku. Warstwa malarska obrazów na zaprawie kredowo-klejowa wykonana w technice temperowej. W skład palety pigmentów obrazu z portretami rodziny wchodzą m.in.: biel ołowiowa z domieszką kredy, smalta, pigmenty ziemne żelazowe, zieleń miedziowa, czerń węglowa prawdopodobnie roślinna.

___________________

  • Epitafium typu obrazowego; architektoniczne, dwukondygnacyjne z fartuchem, uszakami i zwieńczeniem.
  • W kondygnacji głównej epitafium ujęty architektoniczną ramą prostokątny obraz z przedstawieniem Chrztu Chrystusa w Jordanie z widokiem Torunia w tle (1,675  × 1,36 m). Malowidło podzielone na dwie strefy – niebiańską i ziemską, rozdzielone wąską rozjaśnioną partią nieba tuż nad sylwetą Torunia. W centrum strefy dolnej Jezus Chrystus jedną nogą zanurzony w wodzie, o podkreślonej muskulaturze i stojący na prawo św. Jan Chrzciciel. Po prawej, nieco bliżej lica obrazu 2 anioły trzymające szaty Jezusa; po lewej – siedząca półobnażona kobieta i obok niej druga z nagim dzieckiem na łonie, modelowanym jako postać dorosłego z młodzieńczą głową. Drugi plan wypełniony wystudiowanymi postaciami stojących mężczyzn w zróżnicowanych pozach i ubiorach. W tle panorama miasta Torunia od strony Wisły (od południa) pod pokrytym ciężkimi chmurami niebem. W górnej strefie obrazu wyobrażone wśród obłoków liczne postacie uskrzydlonych aniołów  w formie dojrzałej i dziecięcej, w rozmaitych kadrach i  pozach. Na lewo od pionowej osi, zmierzając w stronę dolnej strefy, unosząca się wśród obłoku gołębica Ducha Świętego, otoczona poświatą będącą kontynuacją światłości wychodzącej spośród obłoków w lewym górnym narożniku kompozycji. Stamtąd też schodząca ku dołowi krętą linią inskrypcja, cytująca Ewangelie synoptyczne: TV ES FILIVS MEVS DILEC[T]VS IN [QVO MIHI COMPLACVI…] // (wg Łk 3, 22; Mk 1, 11; por. Mt 3, 17). Kolorystyka dolnej strefy zróżnicowana z przewagą żółcieni, ugrów i zieleni; w tle dominują szarości i ugry; w strefie górnej- szarości, ugry, żółcień i zieleń.
  • Pole obrazowe ujęte korynckimi kariatydami, posadowionymi na cokołach dekorowanych kartuszami zwijanymi z maszkaronami, przedstawiającymi personifikacje Nadziei i Wiary. Rzeźby przyścienne o zwartej bryle i statycznej kompozycji, frontalne, przedstawiające stojące postacie kobiece o wydłużonych proporcjach, odziane w antykizujące szaty, w przypadku personifikacji Wiary opadające płynnymi, plastycznymi spływami, w przypadku personifikacji Nadziei z drobniejszymi, rozedrganymi fałdami. Po bokach półkoliste uszaki ramowane okuciową taśmą z chustami, wspierane przez niewielkie, ukazane z profilu putta. W ich polach przy wewnętrznych krawędziach stojące, ukazane z profilu postacie nagiej kobiety (strona prawa) i mężczyzny (strona lewa), dalej pęki owocowo-warzywne. Kondygnacja główna zwieńczona wyłamanym na osiach podpór, belkowaniem złożonym z wąskiego, dwudzielnego architrawu, wysokiego fryzu i wąskiego gzymsu. We fryzie inskrypcja pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane, złocone: FILIVS ISTE MEVS. MEVS EST, ATQ(VE) VNICVS ISTE / FILIVS; EX ANIMA CVIVS MEA PENDET ET IN QVO / CVNCTA PLACENT QVAEQVNCQVE PLACENT HVNC AVDIAT OMN(IS), / POST OBITVM SVPERIS RECIPI QVI SEDIBVS OPTAT // (Ten mój syn jest moim jedynym synem; / na jego duszy opiera się moja dusza (moja dusza jest oddana jego duszy) i w którym / wszystko się podoba i każda rzecz się podoba; niech słucha go każdy, / kto pragnie po śmierci być przyjęty do najwyższych siedzib).
  • W dolnej kondygnacji malarski zbiorowy portret rodziny (0,79 × 1,37 m), w polu znacznie mniejszym od Chrztu Chrystusa, aczkolwiek tej samej szerokości. Obraz przedstawia klęczące postacie we wnętrzu sakralnym o cechach architektury wczesnonowożytnej, skonstruowanym według zasad perspektywy jednopunktowej, ukazane na pierwszym planie, na posadzce z szachownicowo ułożonych flizów, umownie oddzielone od głębokiego wnętrza ciemnozielonymi kotarami, podpiętymi po bokach. Po lewej figury męskie, po prawej żeńskie, ujęte portretowo, zwrócone w ¾, ze wzrokiem skierowanym na widza, ze złożonymi dłońmi. W centrum kompozycji małżonkowie Neisser: Matthias z długim rudym zarostem, w fałdzistym czarnym płaszczu i białej kryzie oraz Anna w czarnym płaszczu z białymi ogonami sobolowymi, spiętym pod szyją fibulą i w czarnej sukni z białym podbiciem; na głowie czarny czepiec małżeński. Po lewej stronie sześciu mężczyzn ukazanych rzędem i podobnie ubranych; przed nimi trzy postacie chłopięce w różnym wieku. Na prawo od Anny kobieta z dziewczyną, odziane w fałdziste czarne płaszcze z jaśniejszym podbiciem, białą suknię spodnią i białą kryzę; starsza ma na głowie czarny czepiec małżeński, młodsza płaski czarny czepeczkiem. Za nimi sześć figur żeńskich w rzędzie, odzianych jak dwie poprzednie, z których pierwsza i czwarta od prawej w czarnych czepcach, pozostałe w płaskich czepeczkach. Trójnawowy bazylikowy korpus kościoła prowadzi silnymi zbiegami perspektywicznymi do oddalonego prezbiterium; wysmukłe kolumny międzynawowe z cokołami i pseudo-korynckimi kapitelami. Okna zamknięte łukami pełnymi, w zakończeniach naw bocznych podobnie zamknięte otwory wejściowe; poprzez przeprucia widoczna architektura miejska o cechach nowożytnych. Na ścianie zamykającej nawę gł. ponad łukiem tęczowym, pośród ornamentalnej kompozycji okuciowo-rolwerkowej owalne tarcze z herbami Królestwa Polskiego po środku oraz Prus Królewskich i Torunia po bokach. Wydzielone stopniem prezbiterium, o wnętrzu radykalnie rozjaśnionym, nakryte sklepieniem kolebkowym z krzyżującymi się pasami i gurtami. Wzdłuż ścian bocznych stalle z baldachimami podtrzymywanymi smukłymi termami figuralnymi. Absyda o ścianie członowanej wysmukłymi blendami, przedstawiona w wadliwej perspektywie, nakryta również błędnie ukazanym sklepieniem palmowym bez żeber. W absydzie posadowiony na dwóch stopniach ołtarz z otwartym retabulum szafiastym w odcieniach ugru i żółcieni, o rozbudowanym ażurowym zwieńczeniu z post-gotyckiego ornamentu z figurami; w centrum Zmartwychwstanie, każde ze skrzydeł dzielone na cztery kwatery, w nich pojedyncze figury wszystkie przedstawienia ukazane jako dzieła rzeźbiarskie. Przy trzeciej kolumnie po prawej przedstawione ze szczegółami, metodą „obrazu w obrazie”, wielobarwne epitafium Neisserów. Na nim rozmieszczone inskrypcje: w górnym fryzie: NON NOBIS DOMINE NON NOB(IS) / SED NOMINI TVI [sic!] DA GLORIAM // (Ps. 115, 1); na fryzie dzielącym kondygnacje oraz w fartuchu inskrypcje będące sygnaturami wykonawców: MATHIAS NEISSER ME SCUL(PSIT) / DANTISCI UBI OBIIT Aº 1588 // oraz FABIANUS. / NEISSER ME. P-/INXIT Aº 1594 / MENSE IVLII // (Maciej Neisser wyrzeźbił mnie / w Gdańsku, gdzie zmarł w roku 1588; Fabian Neisser namalował mnie, w lipcu 1594 roku).
  • Pole obrazowe ujęte podporami w formie satyrów od pasa w dół uwięzionych w okuciowych wolutach, dekorowanych ornamentem okuciowym. Po bokach okuciowe uszaki wsparte na lwich łapach, górą przechodzące w baranie głowy, w polach pęki zboża i chmielu. Kondygnacje przedzielone fryzem inskrypcyjnym, gierowanym na osiach kariatyd i podpór dolnej kondygnacji, zwieńczonym prostym gzymsem, ujętym zwróconymi na boki maszkaronami. Gierowanie od czoła dekorowane kartuszami zwijanymi z kobiecą maską (strona lewa) i maszkaronem (strona prawa), po bokach maszkaronami i lwią maską. Inskrypcja we fryzie dzielonym w słup, pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane, złocone, po stronie lewej: SI QVOD CERNIS OPVS, SESE TIBI COMPTIVS OFFERT / PLVRAQ(VE) SOLLICITI SIGNA LABOR[IS] HABET / NE MIRERE; SVIS NATI GENITORIBVS ISTVD / STRVXERVNT PROPRYS ARTE MANVQ(VE) DV[O] / QVARTVS ENIM PATRIVM NOMEN FATVMQ(VE) SEC[VTVS] / FECIT, VT HVNC REFERAT [LIGNEA MASSA TYPVM] // (Nie dziw się, / jeśli to dzieło, które widzisz, wydaje ci się zbyt ozdobne / i ma wiele znaków niespokojnego trudu; / swoim rodzicom / postawili je dwaj synowie własną sztuką i ręką. / Czwarty zaś naśladując ojcowskie imię i los, / sprawił, że drewniana bryła oddaje rzeźbę); po stronie prawej: TERTIVS AT SCVLPTAE FABIANVS IN ORDINE MOLI / VERSICOLORE SVAM CONTVLIT ARTE MANVM / CVI PRIOR E RELIQVIS HAEC METRA GEORGIVS ADDENS / FRATERNAS CALAMO IVVIT ET IPSE VICES / SIC IMBVTA RECENS PIETAS QVIBVS ARTIBUS ESSET, / [CAVSA] FVIT CVR [HOC] [S]VSCIPE[RE]TUR OPVS // (Trzeci zaś w szeregu, Fabian, / przyłożył rękę wielobarwną sztuką do rzeźbionego ciężaru, / do którego pierwszy z pozostałych, Jerzy dodając te wiersze, / piórem braterską wdzięczność sam wspomógł, / tak by tymi sztukami ostatnio miłość rodziców została napełniona, / co było przyczyną dla której podjęte zostało dzieło).
  • Fartuch wydzielony gzymsem, w formie płasko potraktowanego kartusza okuciowo-zwijanego z maszkaronami, podwieszonymi pękami owocowo-warzywnymi i taśmami. Na osiach podpór putta siedzące na okuciu, podtrzymujące na głowach kosze z owocami stanowiące oparcie dla podpór wyższych kondygnacji, trzymające chusty na których siedzące drapieżne ptaki. W dolnej części podwieszone na sznurze narzędzia malarskie i snycerskie, po bokach pęki owocowo-warzywne. Pośrodku fartucha duża owalna tablica inskrypcyjna ujęta kimationem i plecionką z uskrzydloną główką anielską i kobiecą maską na osi, w niej inskrypcja pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane: ANNO M.D.LXXXI / DEN XXVI JANVARY: IST IN GOTT / SELIGLICHEN ENTSCHLAFFEN DER / ERBARE MATHIS NEISSER BVRGER DIES-/ER STADT: ZVVOR ABER ANNO M.D.LXXII / DEN IIII SEPTEMB(RIS) IST SELIGLICH VORSCHIE-/DEN DIE THVGENTSAME FRAW ANNA GRVNAWIN. / MATHIS NEISSERS ERSTE EHELICHE HAVSFRAW, / MIT WELCHER ER SECHS SÖHNE VND SECHS / TÖCHTER GECZEIGET, LIGET ZV S. LO-/RENCZ BEGRABEN. GOTT VORLEIE / IHNEN EINE FRÖLICHE AVFFER-/STEHVNG ZVM EWIGEN LE-/ BEN AMEN. // (Roku 1581 dnia 26 stycznia zasnął w Bogu czcigodny Maciej Neisser obywatel tego miasta: wprzódy jednak (wcześniej jednak) roku 1572 dnia 4 września rozstała się [ze światem] cnotliwa pani Anna z Grunauów, Macieja Neissera pierwsza małżonka, z którą wykazał się sześcioma synami i sześcioma córkami, spoczywa u św. Wawrzyńca. Boże użycz im radosnego zmartwychwstania do życia wiecznego, Amen).
  • Zwieńczenie w formie kartusza okuciowo-zwijanego. W centrum koliste pole ujęte kimationem i liśćmi laurowymi, w nim podwieszone dwie tarcze herbowe w formie kartuszy o krawędziach dekorowanych ornamentem zwijanym. W nich z lewej gmerk rodziny Neisser, z prawej w polu pas w lewo złoty, w nim trzy serca czerwone. Przy niej zwrócone ku osi rzeźby siedzących puttów, opierających głowy na dłoniach, trzymających czaski i odwrócone pochodnie. Na osiach podpór na wysokich cokołach rzeźby przedstawiające personifikacje Śmierci lub Spokoju (Mors lub Quies) oraz nieokreśloną personifikację (Praca/Labor lub Nieśmiertelność/Immortalitas). Rzeźby o zwartej bryle i statycznej kompozycji, frontalne, przedstawiające stojące postacie kobiece odziane w antykizujące szaty opadające płynnymi, plastycznymi spływami. Po bokach kartusz kończy się zwróconymi ku centrum lwimi głowami. Całość wieńczy umieszczona na osi konsola z dekoracją akantową, po bokach zwijane woluty; na wolucie z prawej strony zamknięta urna.

____________________
WPIS:
© Franciszek Skibiński, Michał F. Woźniak &  Maria Hotel, 2023
Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud
Weryfikacja inskrypcji: Marta Czyżak, tłumaczenie: Magdalena Awianowicz

 

Zalecane cytowanie:
Skibiński Franciszek, Woźniak Michał, Hotel Maria, współpraca: Szmit-Naud Elżbieta, Epitafium Matthisa Neissera… ,
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Zabytki sepulkralne, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu

 

Spis treści

Stan zachowania

  • W trakcie konserwacji elementów drewnianych epitafium w latach 1958-1960 oczyszczono powierzchnię, uzupełniono ubytki zaprawy (kit woskowy), utrwalono warstwę malarską (PCV) i wykonano uzupełnienia (akwarela), zawerniksowano. W trakcie prac w 2005 r. powierzchnię oczyszczono, dokonano impregnacji i niezbędnych uzupełnień stolarskich, usunięto wcześniejsze uzupełnienia, uzupełniono ubytki zaprawy, warstwy malarskiej (tempera, wykończenie olejno-żywiczne) i złoceń (złoto płatkowe na mikstion), pokryto werniksem ketonowym.
  • Występują ubytki niektórych elementów dekoracyjnych w fartuchu (lwie maski w obramieniu tablicy inskrypcyjnej), ramion rzeźb w zwieńczeniu, fragmentu pochodni trzymanej przez jedno z puttów, jednej z waz oraz rzeźby wieńczącej epitafium. Częściowo litery w inskrypcjach zatarte, lekcja uzupełniona o odczyt Semraua 1892.

Historia

Źródła:

________________

Epitafium upamiętnia mieszczanina i piwowara toruńskiego Matthiasa Neissera (starszego) († 26 I 1581) oraz jego małżonkę Annę z d. Grunau († 4 IX 1572). Zgodnie z treścią inskrypcji, znajdujących na wizerunku epitafium umieszczonym w tle obrazu przedstawiających zmarłych wraz z rodziną, twórcami snycerskiej ramy i obrazów byli synowie zmarłej pary, snycerz Matthias Neisser (młodszy) i malarz Fabian Neisser (uwagę na to zwrócił już Wernicke 1836, k. 277 oraz SEMRAU 1892, s. 31). Wykonali je w Gdańsku, gdzie obydwaj działali; snycerska rama epitafium zrealizowana została najpóźniej w 1588 r. (data śmierci Matthiasa Neissera), natomiast obrazy, zgodnie z jedną ze wspomnianych inskrypcji, ukończono w lipcu 1594 r. Przez Zerneckego określone jako największe epitafium w całym kościele (ZERNECKE 1727, s. 104). Na początku XVIII w. epitafium było prawdopodobnie zawieszone na wewnętrznej przyporze po południowej stronie portalu głównego (wg ZERNECKE 1727, s. 104 i Wernicke 1836, s. 277 przy „Studentenchor”). W końcu XIX w. znajdowało się w zachodnim przęśle nawy południowej, na ścianie południowej (SEMRAU 1892, s. 30). Konserwowane w r. 1958 (obrazy) i 1960 (rama) (TAJCHMAN 2005 (2), s. 443). Na obecne miejsce przeniesiono je po ostatniej konserwacji, przeprowadzonej w 2005 przez  Danutę Szakien, Elżbietę Rogozińską, Marzennę Szumińską, Jarosław Szumińskiego.

Rozpoznanie

Gdańsk, jako miejsce wykonania rzeźbionych partii epitafium potwierdza jedna z inskrypcji znajdujących się na wyobrażonym epitafium umieszczonym w tle obrazu przedstawiającego rodzinę Neisserów. Z Gdańskiem związany był też malarz Fabian Neisser, twórca obrazów, który poślubił córkę tamtejszego snycerza Aegidiusa van den Blocke (APG, 356/2, s. 28; jego związki z tym miastem potwierdzają też genealogie rodziny: APT, AMT, kat. II, XII–1, s. 3, 23, 31). Twórcą tekstów inskrypcji umieszczonych na epitafium był także tam wymieniony najstarszy syn zmarłej pary, Georg (Jerzy) Neisser. Informacje o małżonkach Neisser oraz ich potomstwie podaje KRUSZELNICKA 1983.

Detal architektoniczny i ornament epitafium, a także obrazy silnie nawiązują do wzorców niderlandzkich. Przykładowo, forma maszkaronów została zaczerpnięta z projektów Cornelisa Florisa, opublikowanych w cyklu graficznym z 1556 r. (Sulewska 2004, s. 160). Obraz w fartuchu przypuszczalnie inspirowany twórczością malarską Jana Vredemana de Vries, przebywającego w Gdańsku w latach 1592–1595. TYLICKI 2021 ponadto dostrzega w fizjonomii postaci inspiracje manieryzmem antwerpskim (figura Chrystusa ma nawiązywać do akwaforty przypisywanej Dirckowi Volckertszoonowi Coornhertowi według kompozycji Maartena van Heemskerck z 1548). Z kolei inne postacie przywodzą na myśl w swych zwrotach figury pojawiające się u takich manierystycznych grafików, jak Jacob Matham lub Jan Muller), w całym zaś ujęciu elementy nawiązujące do najnowszych w tym czasie italianizujących prądów malarstwa niderlandzkiego. PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959, s. 217) zauważyła ponadto podobieństwo kolumnowego wnętrza o centralnej perspektywie, w której ukazał malarz członków swojej rodziny, z przedstawieniem rycerza w zbroi z epitafium Valentina von Karnitz z kościoła Mariackiego w Gdańsku.

Szczególnie ważna dla ikonografii Torunia jest scena Chrztu w Jordanie, przedstawia bowiem najstarszą znaną panoramę miasta.  Bezpośrednie wzorce i inspiracje kompozycyjne zarówno głównego obrazu, jak u przedstawienia członków rodziny malarza epitafium, wskazała już PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959, s. 215–217). Za bodziec do umieszczenia panoramy miasta uznała Hołd cnót Möllera z widokiem Gdańska. W weducie tła rozpoznawalne najważniejsze budowle ówczesnego Torunia, m.in. kolejno od lewej: kościół św. Ducha, kościół Mariacki, Dwór Artusa, ratusz staromiejski, kościół św. Janów, kościół św. Mikołaja, ratusz nowomiejski.

W obrazie znajdującym się w dolnej kondygnacji po lewej ukazano sześciu synów, wspomnianych w inskrypcji upamiętniającej, z których piątego od lewej można zapewne identyfikować jako malarza Fabiana wraz z klęczącymi obok trzema własnymi synami. Pierwszą figurę żeńską na prawo od postaci Anny można zapewne określić jako małżonkę malarza Fabiana, Susannę van den Blocke, córkę rzeźbiarza Aegidiusa (Idziego) van den Blocke; młodsza dziewczyna przy niej  jest prawdopodobnie córką Fabiana. Kolejne postacie po prawej ukazują sześć córek Matthiasa, także wspomnianych w inskrypcji upamiętniającej (na ten temat również SEMRAU 1892, s. 31).

Dokumentacja historyczna

  • Książnica Kopernikańska, Teka 8 (Koernera), fot. F. Stoedtner (1915) nr 17 >> nr 19>> nr 59>>
  • KPBC, Kolekcja Wacława Górskiego 1>> 2>> 3>> 4>> 5>> 6>>7>> 8>>

 

Dokumentacja badawcza

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

STAROWOLSKI 1655, s. 387

ZERNECKE 1727, s. 104, 105

WERNICKE 1842, s. 148–149

WERNICKE 1846, s. 39

STEINBRECHT 1885, s. 39

HEISE 1889, s. 197 (291)

SEMRAU 1892, s. 30–32

ORŁOWICZ 1924a, s. 28

ORŁOWICZ 1924b, s. 110

DEHIO 1926, s. 483

DIECEZJA CHEŁMIŃSKA 1928, s. 675–676

, s. 385

MAKOWSKI 1932, s. 97, 106

CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 526

CHMARZYŃSKI 1934, s. 58, 66

KNOTHE 1934, s. 78

CHMARZYŃSKI 1936, s. 384

, s. 483

DEHIO / GALL 1952, s. 77–78

GĄSIOROWSKA 1955, s. 54–57

KRUSZELNICKI 1957c, s. 346–347

HORNUNG 1959, s. 130

PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959, s. 150, 214–218

RYSZKIEWICZ 1961, s. 25–26

REMER 1962, s. 87

MATUSIAK-TUSIACKA 1969, s. 28–30, 34, 46–47, 51–57, 65–68, 131–135

GUMOWSKI 1970, s. 120, 123, 127, 145

BOGUCKA 1976, s. 565

GOSIENIECKA 1976, s. 20

KRUSZELNICKI 1976, s. 49

KRUSZELNICKA 1982, s. 15–23

KRUSZELNICKA 1983, s. 15–17, nr kat. 2

KRUSZELNICKA 1985, s. 36–43

KRUSZELNICKA 1986, s. 138, 157

KRUSZELNICKI 1986, passim

KRAKOWIECKA-GÓRECKA 1990, s. 279–280

ŁOZIŃSKI 1992, s. 480

DEHIO / ANTONI 1993, s. 622

KRUSZELNICKI 1992, s. VII

DIECEZJA TORUŃSKA 1995, s. 194

FLIK 1995, s. 375–378

WOŹNIAK 1995, s. 242, 243

DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 136–140

KRUSZELNICKI 1998, passim

WOŹNIAK 1999b, s. 77

GĄSIOROWSKI 2000, s. 73–98

SULEWSKA 2003, s. 56–61, 122, 244, 247–248

SULEWSKA 2004, s. 160, 255–256

BIRECKI 2005a, s. 288–289

KLUCZWAJD 2005, s. 12–13, 50

TAJCHMAN 2005 (2), s. 445

NAWROCKI 2006, s. 46

BIRECKI 2007, s. 324–326, 364–365

KLUCZWAJD / TYLICKI 2009, s. 207–210, 221–222, il. 190–191

TYLICKI 2012, s. 333, il. 21

SKIBIŃSKI 2015, s. 39, 442

BIRECKI 2021, s. 30, 32, 35

ŁYCZAK 2021, s. 63, il. 4

TYLICKI 2021, s. 42, il. 4–5

,

Opracowania niepublikowane