Epitafium Martina Mochingera i Cathariny z d. Stroband, Gdańsk (?), po 1590

5,46 × 2,23 m

Lokalizacja: nawa południowa, przy zachodnim filarze międzynawowym, z ekspozycją na południowy zachód (lokalizacja wtórna)

  • Drewno dębowe i lipowe, polichromowane (tempera), miejscami złocone
  • Struktura architektoniczna wykonana z drewna dębowego, rzeźby i elementy snycerskie z drewna lipowego. Drewno pokryte białą zaprawą, prawdopodobnie emulsyjną, polichromowane i złocone. Złocenia na jasnoróżowym pulmencie, złotem płatkowym, na mat. Polichromia wykonana kryjąco, prawdopodobnie temperowa, werniksowana. Elementy architektury pokryte jednolicie warstwą czarną, elementy rzeźbiarskie i snycerskie białą. W karnacjach postaci podkreślone kryjąco detale twarzy i półkryjąco wypukłości czerwienią. W tłach zwieńczenia, obramienia tablicy epitafijnej i uszakach pierwotna warstwa biała, następna (eksponowana, naniesiona ok. 1594) marmoryzacja opracowana wielowarstwowo. Obrazy na podobraziach z desek dębowych. Biała zaprawa, rysunek ze szrafowaniem, warstwa malarska w technice wielowarstwowej, olejna z prawdopodobnym podmalowaniem w technice tempery w partiach szat.

_____________________________________

Epitafium typu obrazowego; architektoniczne, dwukondygnacyjne z fartuchem, uszakami i zwieńczeniem.

  • W kondygnacji głównej epitafium prostokątny obraz Wskrzeszenia Łazarza (1,3 × 1 m) – wielofiguralna dynamiczna kompozycja wewnątrz ciemnej groty (grobowca). W centrum podnoszący się z grobu półnagi Łazarz z chustą na głowie, oswobadzający się z pośmiertnego całunu; prawą ręką podpiera się, lewą przytrzymuje tkaninę na biodrach. Z lewej strony pochyla się nad nim Chrystus w niebieskiej tunice i czerwonym płaszczu, ze złotą obręczą aureoli. Po prawej stronie siostry Łazarza Maria i Marta, wychylające się w jego stronę, ukazane jako młode kobiety odziane w bogate, zdobione stroje, z chustami na głowach. Bezpośrednio za Chrystusem stoi święty Jan o spływających na ramiona jasnych falowanych włosach, w różowej tunice i ciemniejszym płaszczu, obok Chrystusa – łysy mężczyzna z krótką siwą brodą – zapewne święty Piotr. Wokół tłum w intensywnie kolorowych ahistorycznych strojach – zazwyczaj ciemniejszych (błękitnych, zielonych) tunikach i jaśniejszych płaszczach (czerwonych, ugrowo-żółtych z czerwonym podbiciem, jasnoróżowych). Ich gesty są dynamiczne, a twarze wyrażają zdziwienie, nawet niedowierzanie. Pośród wyróżniających się mężczyzn jeden stoi po lewej stronie w narzuconym intensywnie żółtym płaszczu i wyciągniętą prawą ręką w teatralnym geście; dwaj inni na prawo od Piotra – pierwszy w szerokim, popielatym płaszczu i wyróżniającym się nakryciu głowy, z rozłożonymi ramionami, drugi w jasnoczerwonym płaszczu narzuconym na głowę dotyka lekko jego ramienia. Dalej, przy  prawej krawędzi obrazu młoda kobieta zasłania nos kawałkiem oliwkowozielonej chusty, którą nosi na głowie. Na pierwszym planie trzej naradzający się (spiskujący) mężczyźni. Za tłumem, po lewej stronie, znajduje otwór do grobowca. Na zewnątrz czwórka mężczyzn rozprawia z zapałem o cudzie. W tle grupki osób przechodzących drogą, dalej skalisty pejzaż z miastem w oddali.
  • Pole ujęte kariatydami z korynckimi kapitelami, przedstawiającymi personifikacje, prawdopodobnie Roztropności i Sprawiedliwości. Rzeźby przyścienne o zwartej bryle i statycznej kompozycji, frontalne, przedstawiające stojące postacie kobiece o wydłużonych proporcjach, odziane w antykizujące szaty opadające płynnymi, plastycznymi spływami. Przedramię postaci z lewej strony oplecione przez wężowate zwierzę (ryba remora), postać z prawej strony w prawej ręce trzyma tablicę z inskrypcją pisaną kapitałą humanistyczną, litery malowane: DEO / SVP-/LICA / PAREN-/TES / AMA // COG. / NATOS / COLE. / MAGIS-/ TRATV(M) / METVE. // (Módl się do Boga / miłuj rodziców // okazuj szacunek krewnym / miej poważanie dla władzy.) Kariatydy posadowione na niskich, wklęsłowypukłych cokołach dekorowanych uskrzydlonymi główkami anielskimi. Po bokach uszaki w kształcie ćwierćelipsy, ramowane okuciową taśmą dekorowaną rozetami, ornamentem jubilerskim i maskami. Z taśmy zwieszona chusta z podwieszoną dołem kulą. W polach uszaków pęki owocowo-warzywne. Górą taśma ramująca uszaki, o krawędzi dekorowanej wydłużonym liściem akantu, przechodzi w ukazaną z profilu szyję orła. Na górnej krawędzi uszaków stojące rzeźby puttów z wzniesionym jednym ramieniem trzymającym długie sznury na których pęki owocowo-warzywne. Pod uszakami, na wysuniętym poza obrys gzymsem międzykondygnacyjnym analogiczne figury, z których lewa trzyma gałązkę oliwną. Kondygnacja główna zamknięta belkowaniem złożonym z wąskiego, dwudzielnego architrawu, gładkiego fryzu i masywnego gzymsu sarkofagowego z godronowaniem i ornamentem okuciowym w narożach. We fryzie na ciemnym tle inskrypcja pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane: VITA QVOD HAEC MORTEM, MORS AFFERAT ASPERA VITAM / LAZARE BIS VIVENS, BIS MORITVRE, DOCES.  (Łazarzu dwa razy żyjący, dwa razy mający umrzeć uczysz / że życie przynosi śmierć, a sroga śmierć przynosi życie).
  • Na osi kariatyd belkowanie ujęte okuciowymi konsolami, w partii fryzu dekorowanymi ornamentem jubilerskim w formie szlifowanego kamienia, w partii gzymsu lwimi maskami.
  • Dolna kondygnacja wydzielona wąskim, profilowanym gzymsem. W niej prostokątne pole obrazowe z malarskim portretem zbiorowym rodziny Mochingerów, tej samej szerokości co obraz główny, ale formatu poziomego (1,005 × 0,65 m). Wszyscy w pozie klęczącej, ze złożonymi modlitewnie rękami: po lewej stronie – Martin Mochinger i jego sześciu synów, po prawej stronie – Catharina ze Strobandów. Pięciu synów ukazanych zostało w czarnych płaszczach i białych kryzach, natomiast ostatni z nich, najmłodszy – w białej koszulce. Martin Mochinger ubrany jest w czarny płaszcz z futrzanym podbiciem; Catharina Mochinger ma na sobie białą suknię, czarny plisowany płaszcz, białą kryzę oraz prosty, czarny kołpak nałożony na brązowe włosy. Twarze portretowanych cechuje dość wysoki poziom zindywidualizowania. Rodzina klęczy na szarej, kamiennej posadzce. Za ciemnozielonymi, rozjaśnianymi żółtawymi światłami udrapowanymi kotarami widoczne wnętrze kościelne: fragment ściany wschodniej transeptu lub  nawy bocznej, a po prawej stronie prezbiterium ze stallami wykonanymi z jasnego drewna stojącymi przy północnej ścianie oraz fragmentem lewego skrzydła gotyckiego retabulum.
  • Pole obrazowe ujęte jońskimi kariatydami odzianymi w spływające ku ziemi antykizujące szaty, z lewej personifikacja Wstrzemięźliwości z dzbanem we wzniesionej lewej ręce, z prawej postać pozbawiona atrybutów (prawdopodobnie Męstwo). Po bokach uszaki ramowane okuciową wstęgą dekorowaną rozetą i liściem akantu w dolnej części, z której na sznurze zwieszone pęki owocowo-warzywne. W górnej części uszaków wstęga ramująca tworzy ceownik w którego polu chusta z podwieszoną szyszką.
  • Fartuch wydzielony gzymsem, w formie płasko potraktowanego, dwupłaszczyznowego kartusza okuciowo-zwijanego. W warstwie tylnej po każdej stronie po dwa pęki owocowo-warzywne podwieszone na taśmie. Na osiach kariatyd wyższych kondygnacji wsporniki z maszkaronami i poduszkami. W warstwie przedniej pośrodku kartusza duża, owalna tablica inskrypcyjna ujęta kimationem i plecionką z rozetami i ornamentem jubilerskim w formie szlifowanego kamienia na osiach. W niej na ciemnym tle dwudzielna w słup inskrypcja pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane: D(EO) O(PTIMO) M(AXIMO); w polu lewym: MARTINO MOCHINGERO / MED.(ICINAE) DOCTORI / IVDICII TERR(ESTRI) CVLMEN(ENSI) / ASSESSORI / CIVITATIS HVIVS CONSVLI / BVRGRAVIO REGIO / VIRO ET LITERIS ET VIRTVTI / CLARISSIMO / ANNO MDXC CAL(ENDIS) NOVEMB(RIBVS) (1 XI 1590) / AETATIS SVAE LIII / VITA DEFVNCTO / VIDVA ET HAEREDES / P(ROPRIO) P(OSVERVNT) // (Martinowi Mochingerowi sędziemu sądu ziemskiego chełmińskiego, asesorowi , burmistrzowi tego miasta, burgrabiemu królewskiemu, mężowi nauką i cnotą sławnemu, w roku 1590, 1 XI, w wieku 53 lat zmarłemu, wdowa i dziedzice własnym wysiłkiem postawili). W polu prawym inskrypcja nieczytelna, odpis wg Praetorius 1714, powtórzony przez Semraua 1892: CATHARINAE STROBANDINAE MARTINI MOCHINGERI VXORI CLARISSIMAE FOEMINAE PIETATE ET PVDICITIA CONSPICVAE A(NN)O MDCIV V CALEND(AS) OCTOB(BRES) (27 IX 1604) AETATIS LVIII VITA FUNCTAE. // (Catherinie z d. Stroband Martina Mochingera przesławnej żonie, niewieście wielkiej pobożności i skromności, zmarłej w roku 1604, 27 IX, w wieku 58 lat).
  • Zwieńczenie posadowione na niskim, dwudzielnym cokole, z dolną częścią o profilu simy, dekorowaną akantem, górną częścią w formie wysokiego fryzu zamkniętego gzymsem,  marmoryzowanego, z ornamentem jubilerskim w formie szlifowanego kamienia i rozetką pośrodku. Warstwa tylna kartusza wspólna dla całego zwieńczenia, po bokach tworząca masywne rollwerkowe woluty z dekoracją w formie listew i guzów. Na nich niewielkie stojące rzeźby o silnie wydłużonych proporcjach, przedstawiające personifikacje Wiary i Nadziei. Poniżej zwieszone pęki owocowo-warzywne. W osi głównej kartusz tworzy masywną rollwerkową wolutę, powyżej której konsola dekorowana liściem akantu. Na niej rzeźba przedstawiająca kobietę, pozbawiona atrybutów (być może personifikacja Miłości). W warstwie przedniej dwa bardziej plastyczne kartusze okuciowo-zwijane, z podwieszonymi po bokach taśmami i pękami owocowo-warzywnymi,  rozetami i ornamentem jubilerskim. W kartuszach herby, z lewej w polu czarnym pas lewoukośny srebrny na którym trzy czerwone róże (Mochinger), z prawej w polu białym czerwona róża z żółtym ośrodkiem, otoczona złotym wieńcem słomianym (Stroband). Powyżej na osi mniejszy kartusz okuciowo-zwijany z taśmami, w centrum pole z uskrzydloną główką anielską, bokami przechodzi w prostokątne wsporniki dekorowane ornamentem jubilerskim.

_______________________

 

WPIS: © Maria Hotel, Michał F. Woźniak &  Franciszek Skibiński  2023
Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud
Weryfikacja inskrypcji: Marta Czyżak, tłumaczenie: Magdalena Awianowicz

Spis treści

Stan zachowania

Epitafium w przeszłości poddawane co najmniej dwukrotnym renowacjom (Dokumentacja 2001). Obecnie widoczna polichromia jest drugą chronologicznie, powtarza ideę pierwszej, złocenia gzymsów wokół portretu rodziny i rzeźba na osi epitafium w zwieńczeniu dodane później, w nieokreślonym czasie. Zabiegi konserwatorskie: obraz Wskrzeszenie Łazarza w 1952, 2000-2001; portret rodziny Mochingerów w l. 50. i 70. XX w. oraz 2000-2001; architektura, rzeźba i snycerka epitafium -1991–1993, 1999–2001 (Dokumentacja 2001). W trakcie prac w latach 1999–2001 (Krzysztof Owsiany) elementy snycerskie oczyszczono, usunięto grubą warstwę przemalowań, podklejono odspojone fragmenty warstwy malarskiej, przeprowadzono impregnację, uzupełniono ubytki zaprawy (biały kit emulsyjny), pulmentu i złoceń (złoto w proszku i w płatkach), wykonano uzupełnienia ubytków warstwy malarskiej (gwasz, akwarela), powierzchnię zabezpieczono i pokryto werniksem. W obrazach usunięto odspojone uzupełnienia zaprawy z lat 50. XX w., inne zachowano uzupełniając je kitem emulsyjnym i wykonano akrylowe, lokalnie olejno-żywiczne uzupełnienia warstwy malarskiej, zawerniksowano.

Stan drewnianego podłoża epitafium ogólnie dobry. Najbardziej zniszczona centralna figura zwieńczenia, tablica w przeszłości zaatakowana przez owady, ubytki  m.in. związane z przemieszczaniem epitafium. Polichromia i złocenia w znacznym stopniu zachowane, największe ubytki w obramieniach tablicy i portretu Mochingerów.  Tło w tablicy epitafijnej silnie zmatowiałe.

 

Historia

Źródła:

  • Starowolski 1655, s. 386-387;
  • PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 388, 411;
  • APT, AMT, C 4346, k. 12;
  • APT, AMT, C 13770, k. 118v;
  • APT AmT kat. II sygn. X-25, k. 279-280

Epitafium upamiętnia rajcę i burmistrza toruńskiego oraz burgrabiego królewskiego, doktora medycyny Martina Mochingera (†1590) i jego małżonkę, Catharinę z d. Stroband (†1604) oraz ich synów: Heinricha (†1617), Nicolasa (†1603),  Marcusa (†1625), Johanna (?). Wg inskrypcji zostało ufundowane przez wdowę i potomków, zapewne niedługo po śmierci Martina Mochingera.

Na początku XVIII w. epitafium znajdowało się na drugim od wschodu filarze po stronie południowej, następnie, najpóźniej od k. XIX w. do 1988 r., we wschodnim przęśle nawy południowej>>, na ścianie południowej pod oknem (PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 388; SEMRAU 1892, s. 27). Inskrypcja upamiętniająca Catharinę Mochinger była już niemal nieczytelna w 1714 r., kiedy Praetorius dokumentował epitafia w kościele Mariackim; słaby zarys liter jest jednak nadal widoczny na fotografii sprzed 1939 r., patrz Książnica Kopernikańska, teka 8, nr 62; wg  Dokumentacja 2001, s. 7 inskrypcja została wydrapana). Figura w zwieńczeniu prawdopodobnie pochodzi z innego obiektu (Dokumentacja 2001, s. 16).

 

Rozpoznanie

Twórcy epitafium pozostają nieznani. Prawdopodobnie powstało ono w którymś z warsztatów gdańskich (Puciata-Pawłowska 1959, s. 216; Sulewska 2004, s. 122; Kluczwajd/Tylicki 2009, s. 210). Niektórzy badacze sugerują, że był to warsztat Fabiana Neissera (Puciata-Pawłowska 1959; Matusiak-Tusiacka 1969, s. 57) lub Willema van den Blocke (DOMASŁOWSKI/JARZEWICZ 1998, s. 143); tezy te – zwłaszcza ta druga – są jednak nieprzekonujące i pozbawione argumentacji. Detal architektoniczny i ornament bardzo silnie nawiązują do wzorców niderlandzkich (patrz zwł. Sulewska 2004). Przykładowo, forma uszaków oparta jest na projektach Jana Vredemana de Vries, opublikowanych w cyklu graficznym Das ander Beuch (Sulewska 2004, s. 164).

W literaturze obrazy epitafijne łączy się z gdańskim malarzem Fabianem Neisserem lub jego warsztatem, ze względu na podobieństwo stylistyczne portretów Mochingerów i rodziny Neisserów oraz porównywalnie wysoki poziom obu dzieł. Analizę porównawczą przeprowadziła Jadwiga Puciata-Pawłowska (1959, s. 217-218), wskazując na podobny sposób budowania kompozycji w obrazach przedstawiających rodziny Neisserów i Mochingerów. Co więcej, Józef Flik (1995, s. 374–375 i 378–379) wykazał zbieżność technologiczną obu przedstawień, a także sceny Wskrzeszenia Łazarza (dębowe podobrazia, trójwarstwowe kredowo-klejowe zaprawy, imprimatura o zabarwieniu żółtobrunatnym, paleta barwników etc. Zwrócił jednak uwagę na różnice artystyczne pomiędzy portretami z obu epitafiów, wysuwając tezę, że dzieła te zostały wykonane w tym samym warsztacie, lecz przez innego malarza (Flik 1995, s. 379).

Jak zauważył Jacek Tylicki (2021, s. 44), scena Wskrzeszenia Łazarza posiada cechy typowe dla późnego manieryzmu niderlandzkiego, a jej poszczególne elementy mogą być cytatami z rycin powstających w tym kręgu. Badacze są zgodni, że za wzór kompozycji wnętrza, w którym ukazano Mochingerów, mogły posłużyć dzieła Jana Vredemana de Vries (Puciata-Pawłowska 1959, s. 217; Flik 1995, s. 378; DOMASŁOWSKI/JARZEWICZ 1998, s. 142).

Rodzina Mochingerów pochodziła z południowego Tyrolu. Protoplastą toruńskiej gałęzi rodu był Nicolas, który przybywszy w 1491 r. z Brixen (Bressanone), założył tu aptekę. Ukazany na epitafium Martin (ur. 1537 w Toruniu, zm. tamże 1 IX 1590) był synem burmistrza toruńskiego Marka. Studiował w Królewcu, Tybindze i Lipsku, gdzie w 1557 r. uzyskał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych. W 1570 roku został mianowany fizykiem (lekarzem) miejskim. W 1572 r. wzmiankowany jako ławnik w Toruniu; w 1573 r. został rajcą, a następnie burmistrzem Torunia (stanowisko to obejmował aż do śmierci). Był czterokrotnie wybrany prezydentem Torunia (1578, 1581, 1587, 1588), pełnił również funkcję burgrabiego królewskiego w Toruniu i sędziego chełmińskiego sądu ziemskiego. W 1574 roku wziął udział w sejmie koronacyjnym Henryka Walezego jako delegat Torunia. Należał do najzamożniejszych patrycjuszy toruńskich – był właścicielem majątku ziemskiego Zakrzewko k. Torunia. Posiadał znaczny księgozbiór, który ofiarował Gimnazjum Toruńskiemu. Miał sześciu synów. Catharina ze Strobandów (ur. ok. 1546, zm. 5 X 1604) była córką burmistrza toruńskiego Johanna Strobanda oraz Margarity Esken. Wniosła mężowi w posagu młyn papierniczy i część wsi Pruska Łąka k. Kowalewa. Heinrich Mochinger (ur. 9 VI 1574, zm. 9 II 1617) w latach 1591-1596 studiował na uniwersytetach w Lipsku, Altdorfie, Tybindze oraz w Sienie. W 1605 roku został rajcą w Toruniu, w 1611 r. – burmistrzem. Dwukrotnie wybierano go prezydentem Torunia, pełnił też urząd burgrabiego królewskiego i sędziego chełmińskiego sądu ziemskiego oraz sędziego sądu staromiejskiego w Toruniu. Na epitafium przedstawiono również pięciu innych synów, spośród których w literaturze występują: Nicolas (1577-1603) oraz Marcus (ur. ok.1582, zm. 12 XII 1625 na zarazę) – rajca toruński.

Dokumentacja historyczna

  • Książnica Kopernikańska w Toruniu, teka 8, nr 62 (przed 1939) >>
  • MOT, A 1592, K. Grimm
  • KPBC, Kolekcja fotograficzna Wacława Górskiego (przed 1988)>>   2>> 3>>  4>> 5>> 6>> 7>>

Dokumentacja badawcza

Brak

Dokumentacja gigapixel

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane