Epitafium rodziny von der Linde, Prusy Królewskie (Gdańsk?), po 1579/1583

6,06 m × 2,95 m

Lokalizacja: prezbiterium, drugie przęsło od wschodu, ściana północna

Struktura epitafium drewniana, polichromowana, prawdopodobnie w technice temperowej, kryjąco, fragmenty marmoryzowane i złocone.
Obraz na podłożu drewnianym złożonym z sześciu desek, namalowany w technice wielowarstwowej, prawdopodobnie tłustą temperą. Kolorystyka wskazuje na paletę pigmentów typową dla okresu manieryzmu i obecność pigmentów organicznych. Powierzchnia pokryta werniksem. (z żywicy naturalnej). Wygląd sugeruje wykonanie w przeszłości retuszy w drobnych ubytkach i zawerniksowanie, nierówno, powierzchni obrazu.

_______________________

Epitafium typu obrazowego; architektoniczne, jednokondygnacyjne z wydzielonym cokołem, z fartuchem, uszakami i zwieńczeniem.
W kondygnacji głównej epitafium, ujętej smukłymi kolumnami, prostokątne pole obrazowe z malarskim przedstawieniem Sądu Ostatecznego (2,15 × 1,48 m), ujęte ramą dekorowaną wklęsło-wypukłym zębnikiem.
Kompozycja obrazu trójstrefowa: górna niebiańska, środkowa ziemska z powstającymi ze śmierci na Sąd Ostateczny górną oraz dolna – z postaciami rodziny fundatorów na pierwszym planie, nie łączących się z zasadniczą przestrzenią obrazu. Członkowie rodziny Von der Linde klęczą na czerwonych poduszkach, w zróżnicowanej przestrzennie grupie; po lewej stronie ukazano mężczyzn, po prawej kobiety. Trzej dorośli mężczyźni ubrani są w podobne czarne płaszcze z bufiastymi rękawami. Za nimi zostali ukazani dwaj chłopcy – starszy w dorosłym stroju, młodszy w białej koszulce nałożonej na czerwoną szatę z długimi rękawami. Cztery dorosłe kobiety ukazane z jeszcze mniejszym indywidualizmem, odziane są w czarne peleryny spięte broszą pod szyją. Z grupy tej wyróżnia się strojem najstarsza z kobiet – posiada zdobiony płaszcz, jej suknia jest w całości biała, zamiast czarnego czepca ma również białe nakrycie głowy. Za grupą kobiet klęczy dziewczynka w czerwonej pelerynie, czerwonej koszuli z białą kryzą oraz w białej spódnicy. Kompozycyjnie wyróżniają się z kolei dwie postacie – kobiety i mężczyzny, które malarz umieścił na pierwszym planie – najbliżej widza, zajmując przy tym pozycje skrajne. Centralną pozycję w części środkowej, ziemskiej, zajmuje archanioł Michał trzymający wagę. Wokół niego oraz na pierwszym planie z ziemi powstają umarli. W tle widoczny jest tłum nagich ludzi, za nimi płonące ufortyfikowane miasto oraz wiejskie zabudowania. Po lewej stronie aniołowie witają zbawionych ubierając ich w białe szaty. Po prawej ukazano piekło pełne diabłów o antropomorficznych kształtach, wciągających grzeszników w ognistą otchłań. W górnej strefie, na osi przedstawiono przychodzącego w chwale Chrystusa na skłębionych obłokach. Odziany jedynie w białe, krótkie perizonium i dynamicznie ujęty czerwony płaszcz zarzucony na lewe ramię Chrystus unosi ramiona w układzie przywodzącym na myśl przybicie do krzyża. Zasiada na tronie z obłoków, wokół którego cztery Zwierzęta apokaliptyczne. Tuż za Chrystusem obłoki ustępują świetlistej poświacie, a na jej tle unosi się gołębica Ducha Świętego. Po obu stronach Zbawiciela orędujący za ludźmi: Maria po jego prawej ręce i Jan Chrzciciel po lewej. Za nimi ukazano w dwóch grupach dwunastu apostołów o indywidualnych cechach. Poniżej i powyżej niebiańskich postaci unoszą się anioły dmące w długie trąby.
Pole obrazowe ujęte wysmukłymi kolumnami o attyckich bazach, kanelowanych trzonach do 1/3 wysokości dekorowanych płasko opracowanym ornamentem zbudowanym wokół umieszczonej na osi męskiej i kobiecej hermy, z pękami owocowo-warzywnymi, oraz jońskich kapitelach z szyjką dekorowaną ornamentem roślinnym. W strefie cokołowej prostokątna tablica inskrypcyjna ujęta cokołami kolumn, w niej inskrypcja, pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane: HAEC GENTI MONVMENTA SVAE POSVERE NEPOTES, / QVI DE LINDANO STEMMATE NOMEN HABENT. / ANNOS TERCENTVM: CVIVS GENEROSA PROPAGO / ASSERVIT PATRIVM REQVE FIDEQVE SOLVM / PERPETVAMQVE SIBI PEPERIT POST FVNERA FAMAM. / CVIVS HONORE NOVO NVNC QVOQVE FLORET HONOS. // (Ten pomnik swojemu rodowi postawili potomkowie, imię swoje biorący z drzewa genealogicznego Linde, którego szlachetne potomstwo przez trzysta lat czynem (majątkiem) i wiarą chroniło ojczystą ziemię i zasłużyło sobie na wieczną sławę po śmierci. Teraz także cześć ich kwitnie dzięki nowemu upamiętnieniu). Cokoły kolumn posadowione na cokolikach, zamknięte belkowaniem, z doryckimi pilastrami w cokołach. Na ściankach aedicula utworzona przez doryckie pilastry zamknięte łukiem półkolistym zbudowanym z boni, pod którym drobny astragal, w polu malowana waza w kształcie serca z kwiatami. Strefa cokołowa zamknięta gzymsem z wklęsło-wypukłym zębnikiem. Po bokach kondygnacji głównej wąskie, wysokie uszaki o symetrycznej kompozycji, złożone z umieszczonego pośrodku prostokątnego, zakończonych półkoliście panelu, ujętego z góry i z dołu węższymi panelami z pryzmatycznymi boniami w polach i półkolistymi wypustkami, dalej dwiema esowatymi wolutami z wywiniętym liściem akantu. Panele na krawędziach dekorowane kimationem. W środkowym panelu po lewej płaskorzeźbione przedstawienie nagiego leżącego mężczyzny w wężem (Adam?), po prawej nagiej leżącej kobiety (Ewa?).
Kondygnacja główna zamknięta trójdzielnym belkowaniem gierowanym na osiach kolumn kondygnacji głównej, złożonym z trójdzielnego architrawu, fryzu oraz gzymsu z wklęsło-wypukłym zębnikiem. W partii fryzu w części głównej dwa długie, okuciowo-zwijane kartusze, pośrodku których stojąca naga postać ujęta wywiniętym kartuszem, po bokach kobiece i męskie główki, na obramieniu podwieszone na taśmie pęki owocowo warzywne, na gierowaniu główki kobiece, męskie i lwie ujęte kartuszami okuciowo-zwijanymi.
Zwieńczenie trójdzielne. W osi głównej na strefie cokołowej ujętej cokolikami i dekorowanej malowanym ornamentem kwadratowa tablica, w niej ujęte płycinowymi lizenami pole obrazowe zamknięte półkoliście, z płaskorzeźbą przedstawiającą spotkanie Dawida i Abigail. Tablica zamknięta uproszczonym belkowaniem z malowanym ornamentem okuciowym w środkowej części fryzu, na nim posadowiona na zwężającym się ku górze cokole rzeźba przedstawiająca personifikację Wstrzemięźliwości z dzbanem i kielichem. W osiach bocznych mniejsze tablice posadowione na balustradowych cokołach dekorowanych plastycznymi tralkami, ujętych cokolikami i zwieńczonych gzymsem z wklęsło-wypukłym zębnikiem. Tablice w formie eadikul tworzonych przez masywne korynckie półkolumny o kanelowanych trzonach, zamkniętych trójdzielnym belkowaniem złożonym ze zredukowanego architrawu, fryzu dekorowanego opracowanym negatywowo ornamentem okuciowym i gzymsu, zwieńczonych dwoma obeliskami. W nich rzeźbiarskie personifikacje Miłość i Sprawiedliwość, ujęte doryckimi pilastrami o kanelowanych trzonach, połączonymi górą boniowaniem. Na wypiętrzeniach belkowania przesunięte względem osi podpór niewielkie obeliski posadowione na cokołach dekorowanych od czoła malowaną wazą w kształcie serca z kwiatami i zwieńczonych gzymsem konsolowym.
W części dolnej tablica inskrypcyjna w kształcie wydłużonego prostokąta ujęta profilowaną ramą, w niej inskrypcja, dziś słabo czytelna (uzupełnienia wg SEMRAU 1892), pisana kapitałą humanistyczną, litery malowane, strona lewa: NOBILIS [ATQVE CLARISSIMVS] VIR DOMINVS / NICOLAUS [VON DER] LINDE SENIOR / CONSVL REGIAE VRBIS TORVN[IENSIS] / OBIIT XVII DECEMBR(IS) ANNO [MDLXIII]. / NOBILIS ATQVE CLARISSIMVS VIR [DOMINVS] / NICOLAVS VON [DER] LINDE IVNIOR [FILIVS] / SVPERIORIS CONSVL [REGIAE] CIVITATIS THO-/RVN(NENSIS) OBIIT [XI APRILIS ANNO D(OMI)N(I) MDLXXIV] //; strona prawa: [SPECTATISSIMAE] VIRTVTIS MATRONA / [D(OMINA) ANNA FRIDEWALD CONIVNX DOMINI NICOLAI VON DER LINDE SENIORIS OBIIT VI. NOVEMB(RIS) ANNO DOMINI MDLVII] / [SPECTATISSIMAE] VIRTVTIS MATRONA / DOMINA BARBARA FICKEN DOMINI NICOLAI / [VON DER] LINDE IVNIORIS CONIVNX / [OBIIT XV SEPTE]MB(RIS) ANNO [DOMINI MDLXXXIV] // (Szlachetny i najjaśniejszy pan Mikołaj von der Linde starszy burmistrz królewskiego miasta Torunia zmarł 17 grudnia roku 1563. Szlachetny i najjaśniejszy pan Mikołaj von der Linde młodszy syn powyżej wspomnianego burmistrz królewskiego miasta Torunia zmarł 11 kwietnia roku Pańskiego 1574) //; (Wielkiej cnoty matrona pani Anna Fridewald małżonka pana Mikołaja von der Linde starszego zmarła 6 listopada roku Pańskiego 1557. Wielkiej cnoty matrona pani Barbara Ficken pana Mikołaja von der Linde młodszego małżonka zmarła 15 września roku Pańskiego 1584).
Po bokach tablicy po jednej pryzmatycznej boni umieszczonej w kwadratowym polu ujętym profilowaną ramą. Skrajnie na osiach kolumn kondygnacji głównej wolutowe konsole; na nich od frontu na tle liści akantu płaskorzeźbione przedstawienia postaci kobiecych odzianych w przylegające do ciała szaty: z lewej postać wbijająca w bok sztylet (Lukrecja?), z prawej postać trzymająca bukiet kwiatów. Pod tablicą ornamentalny fartuch z rozczłonkowaną ramą o geometrycznych formach, z pryzmatycznymi boniami, na osi kobieca główka; poniżej zachowane górne części dwóch pól obrazowych z płaskorzeźbionymi przedstawieniami, z lewej strony zachowana kotara i fragment głowy, z prawej kotara i fragment dłoni z atrybutem (klepsydra?); dolne obramienie uzupełnione w innym materiale (piaskowcu): długie, obramione kimationem prostokątne pole z dwiema półkolistymi wypustkami, wypełnione pięcioma pryzmatycznymi boniami w linii. Po bokach esowate, taśmowe woluty z akantem wyprowadzonym z górnej części taśmy, analogicznie jak w uszakach.

____________

WPIS: © Michał F. Woźniak, Franciszek Skibiński & Maria Hotel, 2023
Opinia technologiczno-konserwatorska: Elżbieta Szmit-Naud
Weryfikacja inskrypcji Marta Czyżak, tłumaczenie Magdalena Awianowicz

Zalecane cytowanie:
Woźniak Michał, Skibiński Franciszek, Hotel Maria, współpraca: Szmit-Naud Elżbieta, Czyżak Marta, Awianowicz Magdalena, Epitafium rodziny von der Linde… ,
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Zabytki sepulkralne, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu

Stan zachowania

Drewniane podłoże w stanie dobrym, poza dolną strefą zaatakowaną przez owady. Ubytek w dolnej części, zrekonstruowany niezgodnie z pierwotnym kształtem (np. brak dalszej części płycin z motywami figuralnymi), bez polichromii. Warstwy polichromii na strukturze w złym stanie, odspojenia do drewna, przetarcia, złocenia na płaskich elementach lepiej zachowane, powierzchnia silnie zabrudzona, w kamiennej części zachlapania. Podobrazie w stanie dobrym, widoczne pęknięcie i nieznaczne deformacje desek. Drobne spękania i ubytki warstwy malarskiej wraz z zaprawą skupione w różnych partiach. Oba werniksy zaślepłe, wierzchni lokalnie odspojony. Powierzchnia zabrudzona.

Dokumentacja fotograficzna

Północna ściana prezbitrium (2). Fot. J. Raczkowski

Północna ściana prezbitrium. Fot. J. Raczkowski

Północna ściana prezbitrium - epitafia. Fot. J. Raczkowski

Epitafium rodziny Von der Linde (6). Fot. J. Raczkowski (2)

Epitafium rodziny Von der Linde. Fot. J. Raczkowski (2)

Epitafium rodziny Von der Linde. Fot. J. Raczkowski (4)

Epitafium rodziny Von der Linde. Fot. J. Raczkowski (3)

Historia

Źródła:

APT, AMT, kat. II, IX-103, k. 6-6v;
PRAETORIUS 1714–1715, EPITAPHIA, k. 387v–388;
APT, AMT, C 13770, k. 118v;
APT AmT C 4346 k. 11v;
APT AmT kat. II sygn. X-25 k. 27–75

_________

Epitafium upamiętnia członków toruńskiej gałęzi rodziny Von der Linde – burmistrza toruńskiego Nicolausa von der Linde starszego (†1563) i Nicolausa von der Linde młodszego (†1574) oraz ich małżonki – Annę z d. Fridewald (†1557) i Barbarę z d. Ficken (†1584; BIRECKI 2003, s. 190, sugeruje, że chodzi tu raczej o rodzinę Racke. Ufundowane przez Barbarę von der Linde mocą testamentu sporządzonego w 1579 r. i potwierdzonego w 1583 r. (APT, AMT, kat. II, IX-103, k. 6-6v; ZERNECKE 1711, s. 130; SEMRAU 1892; BIRECKI 2003). Jego egzekutorem, być może decydującym też o zamówieniu epitafium, był burmistrz gdański i burgrabia królewski Johann von der Linde, działający w imieniu Barbary von der Linde oraz braci, Adriana i Nicolasa (APG, 300, R/Bb, 20d, s. 127; SEMRAU 1892; BIRECKI 2003). Sama Barbara została pochowana w kościele św. Jerzego, a jej pochówek opłacił Nicolas von der Linde z Gdańska 19 września 1584 r. (APT, Ewangelicka Gmina Wyznaniowa św. Jerzego w Toruniu, sygn. 130, k. 61v). W k. XIX w. epitafium znajdowało się na południowej ścianie prezbiterium, między „pierwszym i drugim oknem”, będących wg SEMRAUA 1892, s. 26, jego pierwotnym miejscem. Na początku lat 30. XX wieku przeprowadzono restaurację dzieła, obraz konserwował Wojciech Podlaszewski; dzieło przemieszczono wówczas na ścianę północną (TAJCHMAN 2005 (1), s. 443).

Rozpoznanie

HARTKNOCH 1684 datuje epitafium na 1563 r. Twórca epitafium pozostaje nieznany. Odmienność jego ramy od innych obiektów tego typu powstałych w Prusach Królewskich w 2. poł. XVI i na początku XVII w. sprawiała, że dotychczasowi badacze mieli wyraźne trudności z powiązaniem dzieła z określonym warsztatem, a nawet ośrodkiem. Wg większości z nich epitafium jest dziełem warsztatu gdańskiego (PUCIATA-PAWŁOWSKA 1959; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 134; BIRECKI 2003; LIPIŃSKA 2007a, s. 249; KLUCZWAJD / TYLICKI 2009, s. 208; LIPIŃSKA 2014, s. 235). SULEWSKA 2004, s. 122, uważa natomiast, że zostało ono wykonane w Toruniu. Wg DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 133–134, epitafium powstało w kilku etapach, nie wydaje się to jednak prawdopodobne, nie licząc uzupełnienia w dolnej części fartucha. Umieszczona w zwieńczeniu alabastrowa płaskorzeźba, wykonana przez nieznany warsztat z Mechelen, jest datowana na ok. 1560 (LIPIŃSKA 2007a, s. 249, LIPIŃSKA 2014, s. 234–236).

Malowidło było łączone z kręgiem Antona Möllera. Makowski używa określenia „szkoła” Möllera, Gosieniecka zalicza je do dzieł warsztatu, natomiast Domasłowski i Jarzewicz wskazują na widoczne na obrazie inspiracje kompozycyjne, obecne w jego kręgu oddziaływania. Teza ta nie wydaje się jednak prawdopodobna ze względu na istotne różnice w stosunku do stylistyki i kompozycji dzieł Möllera. Jako wzór kompozycyjny dla górnej strefy obrazu Domasłowski i Jarzewicz podają rycinę Johanna Sadelera, datowaną na lata 1588–1595, opartej na kompozycji autorstwa Christopha Schwartza. Kompozycja ta cieszyła się dużą popularnością, w tym również w Gdańsku, na Pomorzu oraz na Śląsku. TYLICKI 2021, s. 42, nie odrzuca teorii o gdańskim pochodzeniu dzieła, wskazując ponadto na brak znanych w tym czasie działających w Toruniu malarzy. Za wzór dla kompozycji malowidła podaje rycinę Adriaena Collaerta według Johanna van der Straet (Stradanusa) z ok. 1580 r. Kompozycja wydaje się oparta na kontaminacji i trawestacji motywów zaczerpniętych z kilku wzorów graficznych.

Wśród badaczy nie ma też zgodności co do tożsamości osób ukazanych na epitafium. SEMRAU 1892, s. 27, przypuszczał, że trzej mężczyźni to fundatorzy dzieła, którym towarzyszą ich żony i dzieci, a także siostrzenica Johanna von der Linde, ojca Johanna, Adriana i Mikołaja – Anna Rosenberg, z d. Kruger. DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 133, wskazywali na inskrypcję u dołu epitafium, wzmiankującą burmistrza Nicolasa von der Linde Starszego († 1563) oraz jego syna Nicolasa von der Linde Młodszego († 1574), a także ich żony: Annę Fridewald († 1557) i Barbarę Ficken († 1584). Co więcej, pomiędzy postaciami znajdują się herby: von den Linde (z lewej) oraz Ficken, co miało dowodzić, że wyróżniającą się strojem kobieta to druga żona Nicolasa, w której testamencie zostało wyrażone życzenie, by jej imię uwiecznić na epitafium męża. Jeszcze inną identyfikację osób proponuje BIRECKI 2003, s. 189. Pierwszą parę postaci, klęczącą najbliżej siebie, miał stanowić Nicolas von den Linde Starszy († 1563) wraz z żoną Anną Fridewald. Po zewnętrznej stronie malarz miał umieścić Nicolasa von den Linde Młodszego († 1574) oraz jego żonę Barbarę Ficken. Ponieważ para nie doczekała się potomstwa, chłopczyk i dziewczynka klęczący obok nich, mogliby być dziećmi ze związku Nicolasa i Anny Fridewald. Przy dolnej krawędzi być może klęczy Johann von den Linde, wraz z jednym ze swych zmarłych dzieci. Dwie kobiety klęczące po drugiej stronie to prawdopodobnie Apolonia von der Linde († 1578) oraz Anna Kruger († 1579). W ten sposób epitafium miało zostać poświęcone dwóm ostatnim pokoleniom toruńskiej gałęzi rodziny Linde oraz zmarłemu gdańszczaninowi Johannowi. Birecki zauważa jednak, że o ile pierwszy z występujących na obrazie herbów niewątpliwie należy do rodziny von der Linde, to kwestia rozpoznania drugiego nie jest jednoznaczna. W źródłach brak bowiem przerysu podobnego herbu, który prawdopodobnie należy do Barbary von der Linde, pochodzącej z domu Ficken. W Archiwum Toruńskim znajduje się genealogia toruńskich rodzin, w której występuje wzmianka o przynależności Barbary do rodziny Racke – za swój herb obierającej umieszczone na srebrnym tle dwa skrzyżowane ze sobą czerwone pasy, przypominające gałązki. Według Bireckiego drugi z herbów przedstawionych na epitafium to właśnie herb należący do kogoś spokrewnionego z rodziną Racke – a więc do Barbary von der Linde (BIRECKI 2003, s. 190).

Jak stwierdził Józef Flik, technologicznie obraz został wykonany w przestarzałej dla tego czasu technice malarskiej, prawie niespotykanej wśród toruńskich dzieł malarstwa portretowego końca XVI wieku. Zastosowana technika może więc jego zdaniem świadczyć o tym, że Sąd Ostateczny z przedstawieniem rodziny von der Linde to najstarsze wśród znanych malowideł epitafijnych kościoła Mariackiego (FLIK 1995, s. 381).

Dokumentacja historyczna

Książnica Kopernikańska, Teka 8 (Koernera), nr 52 (przed 1939>> nr 53 (przed 1939)>>
KPBC, Kolekcja fotograficzna Wacława Górskiego 1>> 2>> 3>> 4>> 5>> 6>> 7>> 8>> 9>> 10>> 11>> 12>> 13>>