Wymiary pozytywu przedniego 10,19 × 5,5 m
LOKALIZACJA: instrument (mechanizm i prospekt) umieszczony na emporze północnej, w 3. przęśle od wschodu; pozytyw przedni osadzony pomiędzy filarami międzynawowymi, szafa instrumentu zasadniczego w osi, cofnięta.
_____________________
_________________
WPIS: © Franciszek Skibiński & Michał F. Woźniak, 2023
Dane w opracowaniu …
Źródła:
____________________________________
Naprawę dotychczasowego lub budowę nowego prospektu organowego w kościele Mariackim planowano już w 1600 r. (APT, kat. II, II-4, s. 13); wg Zerneckego prace zostały zainicjowane przez burmistrza Henryka Strobanda (ZERNECKE 1727, s. 227). Budowa prospektu rozpoczęła się 1601 r. i była kontynuowana rok później, bowiem 10 kwietnia 1602 r. wydatkowano na ten cel 300 florenów (APT, kat. II, II-4, s. 27; (ZERNECKE 1727, s. 228). Dalsze prace udokumentowane są w styczniu 1604 r. (APT, kat. II, II-4, s. 49). W tym czasie prowadził je budowniczy organów (Orgelbauer) Johann Hellwig, pochodzący z Holsztynu (stan badań przedstawia BIRECKI 2007, s. 217). Hellwig zakończył prace latem 1609 r., bowiem 6 lipca tego roku wypłacono mu wynagrodzenie w wysokości 1 000 marek (APT, kat. II, II-4, s. 124; (ZERNECKE 1727, s. 208; (ZERNECKE 1727, s. 228). Widniejąca na prospekcie data „1607” odnosi się zapewne do ukończenia części prac stolarskich i snycerskich (WAWRZAK 2009, s. 205).
Dotychczasowy stan badań sugeruje powstanie instrumentu w dwóch etapach. Za wcześniejszym wykonaniem szafy głównej przemawiać ma jej forma: front jest płaski, a dekoracja różni się od dekoracji pozytywu przedniego. Niejasny jest odstęp czasowy pomiędzy realizacją obu części organów, różnie też interpretowano czas rozpoczęcia prac, który lokowano na koniec XVI w. (DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 117). Formułowano także pogląd, że integralną częścią nowego prospektu był wcześniejszy instrument, pochodzący z lat 1550-1575 (BIRECKI 2005a, s. 283).
Prospekt został uszkodzony w 1703 r. wskutek bombardowania miasta przez wojska szwedzkie w czasie III wojny północnej. W 1721 r. instrument naprawiał organmistrz Mateusz Brandtner, któremu zgodnie z kontraktem wypłacono 900 florenów; środki na ten cel pochodziły częściowo (647 florenów) ze zbiórki wśród mieszkańców (APT, AMT, Kat. II, XVII-2, k. 77v, 83v; ZERNECKE 1727, s. 442; Dorawa 2005, s. 323-324; BIRECKI 2007, s. 219). W inwentarzu z 1724 r. odnotowano, że „do wielkich [organów – FS.] jest malowana kooperta Annuntiationis Beatae Virginis Mariae i inne osoby i mysteria catholica” (INV. 1724 [BMV] [1989], s. 165); te malowane tablice – skrzydła zamykające zespół piszczałek szafy głównej – powstały zapewne po przejęciu kościoła przez bernardynów; niewykluczone, że już wcześniej organy wyposażone były w taką dodatkową dekoracyjną osłonę.
W 1825-1826 organy naprawiał organmistrz Scheffer (NEY 1843, s. 147; DORAWA 2005, s. 324). W 1873 r. ich inspekcji dokonał Wilhelm Sauer z Frankfurtu nad Odrą, natomiast w 1878 r. Max Terletzki z Królewca (DORAWA 2005, s. 325). W latach po I wojnie światowej organy były nieczynne (Słowo 1923; Słowo 1924a). W 1923 r. przystąpiono do ich restauracji. W latach 1924-1925 z inicjatywy proboszczów ks. Wysińskiego i ks. Kozłowskiego nowy mechanizm wykonał Dominik Biernacki z Włocławka; dyspozycję muzyczną podał Oskar Hermańczyk, organista katedralny w Pelplinie i rewizor organów na diecezję chełmińską; zapłacono za nie 5 200 marek polskich (Słowo 1923; Słowo 1924a; DORAWA 2005, s. 326-331; Wawrzak 2009, s. 206). W 1938 r. instrument był już jednak częściowo niesprawny i planowano jego renowację CHYCZEWSKI 1938
Już po wojnie, w 1976 r. organmistrz Bronisław Cepka wymienił trakturę pneumatyczną na elektromagnetyczną (WAWRZAK 2009,, s. 84-85). W 2004 r. organmistrz Marek Cepka wstawił do zespołu dźwiękowego II manuału dodatkowy rejestr (Szałamaja 4’; Dorawa 2011, s. 85). Konserwację organów przeprowadzono w 1978; ponownie w latach 2000-2004 – wówczas wykonano konserwację obudowy organów (Pracownia Konserwacji Przedmiotów Zabytkowych Dariusza Sebastianowicza, przy konsultacji Krzysztofa Owsianego), a Marek Cepka przeprowadził remont i modyfikacją instrumentu (Dorawa 2011, s. 85).
Skomponowanie obu zespołów instrumentu: pozytywu przedniego oraz szafy głównej jako jednolitej uzupełniającej się wizualnie całości świadczyć może – niezależnie od rozłożonego w czasie wykonania, mogącego trwać przez czas ok. 10 lat – raczej za projektowaniem instrumentu według jednolitej koncepcji. Pozytyw przedni, dużych rozmiarów, dominujący optycznie nad całością jest najbardziej rozbudowany zarówno pod względem kompozycji przestrzennej bryły, jak i obfitości dekoracji. Szafa główna ma szczególnie rozbudowane jedynie zwieńczenie, jako tę część, która patrzącemu z perspektywy posadzki uwidacznia się ponad pozytywem przednim; niewidoczny front ułożony jest w postaci płaskiej kompozycji, rozbitej bardziej linearnie niż rzeźbiarsko, a ornament w jego partii cokołowej, także płaski, jest – w porównaniu ze zwieńczeniem i z partią przednią – uproszczony i mało urozmaicony. Zapewne, co nie stoi w sprzeczności ze wzmiankami źródłowymi, prace rozpoczęto do wykonania szafy głównej, a zakończono rozbudowaną dekoracją rzeźbiarską pozytywu przedniego.
_______________________
W literaturze powtarzana jest informacja, jakoby początkowo pracami kierował Wawrzyniec Weistock z Chwaliszewa (Słowo 1924a; Hermańczyk 1937, s. 27; Gołos 1972, s. 289; Renkewitz/Janca 1984, s. 100; Smulikowska 1989, s. 103-104, 138; Dorawa 2005, s. 323; Birecki 2007, s. 217; Wawrzak 2009, s. 205; Dorawa 2011, s. 83; Zgliński 2012, s. 348). Źródło tej informacji jest nieznane i nie udało się jej zweryfikować w toku bieżących badań (podobnie Łyczak 2021, s. 66). Na obecnym etapie badań do tezy tej należy więc podchodzić z należytą ostrożnością. Warto zwrócić przy tym uwagę na fakt, iż w artykule w Słowie Pomorskim domniemany pierwszy budowniczy organów został określony jako Wawrzyniec Wejstok z Holsztynu, co sugeruje, że mógł zostać pomylony z Helwigiem, pochodzącym właśnie z Holsztynu. Nieznany pozostaje też twórca snycerskiej oprawy prospektu. Birecki identyfikuje go z gdańskim snycerzem Simonem Hörle, jednak bez wystarczającego uzasadnienia (Birecki 2007, s. 218-219; Birecki 2021, s. 31). Ponieważ w tym samym czasie Helwig budował organy w kościele św. Katarzyny w Gdańsku oraz wykonywał prace przy organach w katedrze kwidzyńskiej można hipotetycznie założyć, że w przypadku realizacji dla kościoła NMP w Toruniu posłużył się miejscowym warsztatem. Nie stoi to w sprzeczności z cechami innych miejscowych realizacji snycerskich datowanych na początek XVII w.
W literaturze różnie interpretowano program ikonograficzny prospektu.
Wg Smulikowskiej (Smulikowska 1989, s. 222-223, 233-235, 242-246) dekoracja szafy głównej zawiera elementy boecjańskiej teorii muzyki, a także – w jego szczytowej partii wyobrażenie Kościoła tryumfującego; natomiast trójstrefowa kompozycja pozytywu przedniego miałaby odpowiadać trojakiemu podziałowi muzyki na muzykę zmysłów, wyobrażoną w partii cokołowej, muzykę instrumentalną w części środkowej, w obramieniach pól piszczałkowych oraz muzykę sfer z koncertującymi aniołami pod przewodem Dawida w strefie wieńczącej. Słabym punktem tej interpretacji są błędne identyfikacje figur w strefie cokołowej, które badaczka oparła na wcześniejszych określeniach Mariana Dorawy i Elżbiety Filipskiej (Dorawa et al., Dokumentacja 1978, cz. 1), co powtarza też późniejsza literatura (Sulewska 2004, Birecki 2007, Dorawa 2011). Ciąg tych wyobrażeń określany był najczęściej następująco: strażnik, św. Krzysztof, św. Zygmunt, Posejdon-Neptun, Jan Chrzciciel, Wenus Marina, Merkury, strażnik. Inną interpretację, opartą na wnikliwej obserwacji i bardziej poprawnej identyfikacji motywów figuralnych zaproponowała Małgorzata Wawrzak, identyfikując postacie w strefie cokołowej pozytywu przedniego jako: pretorianin, Kronos-Saturn, Zeus-Jowisz, Popsejdon-Neptun, Ares-Mars, Afrodyta-Wenus, Hermes-Merkury i Demeter-Ceres (Wawrzak 2009). Została ona, z drobnymi modyfikacjami, przyjęta również przez Zglińskiego (Zgliński 2012, s. 349-351, który wszakże pod postacią Neptuna dostrzegł Zeusa-Jupitera, a figurę temu bóstwu przypisywaną określając jako Apollo-Sol; ponadto w lewej skrajnej figurze „pretorianina” dostrzegł element nieautentyczny – późniejsze uzupełnienie, które zatem należy wyłączyć z prób całościowej interpretacji programu. Zgodził się także z zaproponowaną przez Wawrzak interpretacją, że „wyobrażenia bóstw mitologicznych posłużyły … do ukazania cnót obywateli miasta Torunia, tych którzy przyczynili się do osiągnięcia dobrobytu i pomyślności miasta, a co za tym idzie, do podniesienia jego rangi w Prusach Królewskich i Rzeczypospolitej.” Wawrzak 2009, s. 215) Zgliński dostrzega w bogatym programie dekoracji prospektu swego rodzaju polemikę z tendencjami kalwinizującymi, obecnymi w kręgach patrycjatu oraz intelektualistów związanych z gimnazjum akademickim, dążących do realizacji tzw. drugiej Reformacji; program tego instrumentu zgodny byłby z postawą ortodoksyjnego luteranizmu, akceptującego obecność w liturgii muzyki instrumentalnej (tu: organowej) oraz wyobrażeń figuralnych w przestrzeni kościelnej.
Poza wielkimi organami w kościele znajdowały się również drugie, małe organy. Pozytyw do nich („kleine Orgel-Werck”) został zakupiony w 1626 r. od Dawida Cracovity za 900 florenów (APT, Kat. II, II, 4, s. 251; Zernecke 1727, s. 273; Inwentarz 1724, s. 165; Inwentarz 1817 [Ciesielska 1982, s. 217; Kubicki 2015, s. 440]; Praetorius 1832, s. 74; Döring 1852, s. 51-52; Birecki 2007, s. 221). Znajdowały się one zapewne na zbudowanej także w tym czasie emporze zachodniej kościoła (Birecki 2007, s. 221).
B.d.
