Herma 28 × 20,5 × 13,5 cm / skrzynka relikwiarzowa 32,5 × 44 × 20 cm / kasetka 9,5 × 18,3 × 9,7 cm.
LOKALIZACJA: Muzeum Diecezjalne w Toruniu, nr inw. MDT-RZ-43.
__________________________
____________________________________
WPIS: © Monika Jakubek Raczkowska i Juliusz Raczkowski (herma), Alicja Grabowska-Lysenko (kasetka), 2022
Stan zachowania relikwiarza jest dobry; był on wielokrotnie przemalowywany, warstwy XIX-wieczne zostały usunięte podczas konserwacji w l. 1950–1951, stan obecny jest wynikiem prac konserwatorskich i restauratorskich w 1999 roku (SUBOCZ 1999). Program prac przy hermie obejmował usunięcie nawarstwień, uzupełnienie ubytków drewna i zaprawy, rekonstrukcję złoceń, srebrzeń i laserunków, uzupełnienia warstwy malarskiej. Zabiegi konserwatorskie (usunięcie nawarstwień, wosku i wtórnych złoceń oraz rekonstrukcję ubytków w partii ornamentu i złoceń i retusze warstwy malarskiej) wykonano również przy skrzyneczkach. Obecnie grunt i warstwa malarska na hermie wykazują już tendencję do spękań i łuszczenia (szczególnie na karnacji). Prace przeprowadzono również przy kasetce i przy poduszce: jedwab oczyszczono na sucho, wykonano niezbędne reperacje oraz wymieniono wypełnienia na nowe.
Kasetka, wraz z relikwiarzami św. Apostołów i Męczenników oraz św. Dziewic i Wdów, powstała prawdopodobnie w warsztacie lokalnym dla pomieszczenia partykuł świętych przechowywanych w różnych relikwiarzach kościoła świętojańskiego, a w 1641 r. uporządkowanych przez Fryderyka Szembeka. W relikwiarzu nie zachował się spis zawartych w nim relikwii, istniał jednak jeszcze w pierwszej połowie XIX w. a jego treść w pełni przytoczył WERNICKE 1858, s. 60–61:
„In hac theca sunt haec sacra Lipsamia Fragmentum mansae / J. Christi. S. Cornelii Papae M. – S. Fabiani Papae M. – S. Stephani Papae M. / Leonis Papae Doct – S. Soteris Papae M – S. Sylvestri Papae M. – S. Gregorii / Papae M. – S. Adalberti Archiep. M. – S. Stanislai Episc. M. – S. Cyriaci Epis. M – / Blasii Episc. M. – S. Lasari Episc. M. – S. Ambrosii Episc. Doct. – S. Hieronymi /Eccl. Doct. – S. Dionysii Episc. – S. Nicolai Episc. – S. Martini Episc. – S. Wolgangi Episc. / Willebrodii Episc. Saxonum et Frisiorum Apostoli – S. Caroli Borromaei Cardinalis Archiep. – B. / Jossphat Archiep Pol. M. – S. Rudolphi Episc – S. Vincentii / Kadlubeck Episc. Cracov. – S. Philippi Nerei – S. Gaudentii – S. Antonii Abbatis. / Bernardi Abbatis – S. Bernardini Senensis – S. Hyacinthi Confes. – S. Ignatii / de Loyolae Fundat. S. J. – S. Francisci Borgiae S. J. – S. Matthaei Emeritae Polonii M. / Henrici Imperatoris – S. Casimiri Polon. Princip. – S. Felicis – S. Ludovici / Gonzagae S. J. – der Rosa Ordie S. Francisci – Fragm. trium Regum Magorum – / Roberti Cardin. Bellarmini Archiep. Capuani – S. Sionis de Lipnica Ord. / Francisci de Observ. – B. Michaelis Gerdo Ordinis S. August. Canon. Regula / de Patientia S. M. M. – B. Raphaelis de Prosgewice Ord. minor. de Observ. – / Johannis Cantii S. J. D. Acad. Cracov. – B. Bernardini Reotini Soc. J. – B. Joannis / Berchmanni Soc. J. – B. Alphonsi Radzignez Soc. J. – B. Stanislai Kostka S. J. / Et aliorum, quorum nomina in libro vitae, quae hic legi prae vetustate non potuerunt. / Quae omnia partim in vetustissimis Lipsanothecis Ecclesiae huius in thesauro sarvatis privatim repertii, partim industria P. P. Soc. Casparis a Działyn D. G. Episc. Culmen. et Pomesan. Huic thecae incluse rite obsignata et ritusolemni publice exposita ed cultum in ecclesia eadem A. D. 1641 die 5. April. far II Paschae Ad maiorem Dei Gloriam et S.S. eius honorem.“
Kasetkę umieszczono w barokowym skrzyniowym relikwiarzu snycerskim (jednym z trzech podobnych sprawionych w tym samym czasie z inicjatywy Szembeka) i 1 kwietnia 1641 r. wystawiono na jednym z ołtarzy kościoła świętojańskiego, prawdopodobnie w kaplicy św. Ignacego Loyoli. Wszystkie trzy skrzynie w bliżej nieokreślonym czasie (być może w 1641 r. lub, co bardziej prawdopodobne, później, po 1703 r.) zostały ozdobione gotyckimi popiersiami z przełomu XIV i XV w. różnej proweniencji, bez ikonograficznego związku z zawartością relikwiarzy. Jedynie w relikwiarzu św. Biskupów i Wyznawców przetrwała do dziś kasetka na jedwabnej poduszce, pozostałe rozproszyły się.
W 1709 r. wszystkie trzy relikwiarze, a także czwarta skrzynia z fundacji Działyńskiego, trafiły na ołtarz św. Marii Magdaleny, gdzie kronika jezuicka wymienia cztery zakupione („comparatae”) przez P. Hanslera i wyzłocone na nowo („de novo deaurate”) – czyli stare – drewniane skrzynie relikwiarzowe z popiersiami („cum Bustis”) świętych (HISTORIA TEMPLI, s. 112; GRABOWSKA-LYSENKO 2021). Umieszczenie przynajmniej w dwóch relikwiarzach poduszek wypełnionych słomą w obleczeniu z tkanin z k. XVII–XVIII wieku wskazuje na dokonane w tym czasie modyfikacje we wnętrzach relikwiarzy. Z tego czasu pochodzą paski z majuskułowymi określeniami relikwii, wypisanymi w ramce z czerwonych i czarnych linii; w omawianym relikwiarzu jest to napis z czerwonym inicjałem: „Ossa. ss. Confesso/=rum”. Relikwie św. Dziewic i Wdów przeniesiono na ołtarz główny.
W XIX w. wszystkie trzy zachowane drewniane relikwiarze Szembeka umieszczono w ołtarzu św. Rozalii, gdzie znajdowały się tam do II wojny światowej. Prawdopodobnie wtedy pokryto je kolejną warstwą polichromii, która ujednoliciła ich oddziaływanie. Po 1951 r. oba relikwiarze z hermami kobiecymi po konserwacji-restauracji umieszczono na ołtarzu głównym, relikwiarz z popiersiem młodzieńca – w zakrystii, w l. 90. XX w. trafiły tam również dwa pozostałe. Obecnie drewniane relikwiarze św. Biskupów i Wyznawców oraz św. Apostołów i Męczenników przechowywane są w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Toruniu a drewniany relikwiarz św. Klary pozostaje w kościele świętojańskim w Toruniu.
W 2022 r. zabytek prezentowany na wystawie czasowej Dioecesis nostrae patroni – wspólne dziedzictwo diecezji chełmińskiej i toruńskiej, Muzeum Diecezjalne w Toruniu 25 III–31 VIII 2022 (zob. DIOECESIS NOSTRAE PATRONI 2022, nr kat. 8–9).
W dotychczasowej literaturze hermę dziewczęcą datowano na ogół na połowę XV w. i nader często określano błędnie jako popiersie młodzieńca; najtrafniej rozpoznał ją DOMASŁOWSKI 2003. Nie ulega wątpliwości, że jest to przedstawienie kobiece; zarówno ubiór (zwłaszcza motyw stójki z guzikami), jak i fryzura noszą cechy dworskiej mody franko-flamandzkiej (burgundzkiej), charakterystycznej dla początku XV w. Wskazuje to na możliwe inspiracje artystyczne wzorcami francuskimi lub południowo-niderlandzkimi, a nawet na możliwość importu (DOMASŁOWSKI 2003: import z Nadrenii). Pod względem skali, stylu i kostiumu oraz funkcji (zaślepione drążenie na relikwie w czerepie) bardzo bliska jest jej herma młodzieńca z relikwiarza św. Apostołów, choć jest inaczej opracowana od tyłu i od spodu.
Pierwotna funkcja rzeźby nie jest jasna. Opracowanie jej części spodniej i dolnej krawędzi oraz osadzenie trzpienia wskazuje, że od początku było to popiersie, przeznaczone do zespolenia z podstawą (czyli należało do większej konstrukcji / retabulum?), przy czym zwraca uwagę staranne opracowanie odwrocia, wskazujące, że figurka nie była ściśle związana z tłem. Pierwotne opracowanie czerepu pozwala założyć, że pełniła od średniowiecza funkcje relikwiarzowe (w tym kontekście zwraca uwagę jej świecki dworski kostium, obcy w kręgu sztuki nadbałtyckiej, który potwierdza ewentualność importu ze środowiska franko-flamandzkiego, gdzie tego rodzaju stylizacja obrazu sakralnego była w XV w. powszechna). Wobec braku analogii trudno ją powiązać z konkretnym sposobem i miejscem ekspozycji. Snycerskie retabula z popiersiami świętych były znane w Toruniu, o czym świadczy opis nieistniejącego retabulum ołtarza głównego w kościele NMP. W kościele świętojańskim źródła nowożytne wymieniają w kościele świętojańskim kilka herm, określanych jako „caput”, przy czym ich średniowieczna proweniencja ani kontekstu funkcjonalne nie są do końca pewne.
Znane są fotografie obrazu w ołtarzu św. Rozalii, całkowicie przesłoniętego aplikacjami, z końca XIX w.:
Stan obu herm o proweniencji zachodniej, z rozległymi przemalowaniami, jest udokumentowany na fot, przechowywanej w Instytucie Herdera w Marburgu.
WERNICKE 1858, s. 60–61.
CHMARZYŃSKI 1933 (1), s. 505.
CHMARZYŃSKI 1933 (2), s. 16.
CLASEN 1939, s. 201 i 351.
DEHIO / GALL 1952, s. 74.
WOŹNIAK 1999 (2), s. 40–41.
KLUCZWAJD 2002, kat. nr 9, s. 26–27.
DOMASŁOWSKI 2003, s. 138.
BUCŁAW 2021 (1), 216–217 (poduszka).
GRABOWSKA-LYSENKO 2021, s. 172–175, 186, 188, il. 16.
DIOECESIS NOSTRAE PATRONI 2022, nr kat. 8, s. 332 –341 (M. Jakubek-Raczkowska, J. Raczkowski - HERMA); nr kat. 9, s. 342–345 (A. Grabowska-Lysenko - KASETKA).
