Ołtarz pw. św. Jana Chrzciciela (Chrztu Pańskiego), Carl Eglauer z warsztatem (?), Chełmno, lub naśladowca/kontynuator, ok. 1730; obraz-wyobrażenie patrocinium k. XIX w.; reliefowe popiersie św. Teresy – Ignacy Zelek, Toruń 1930

1,032 × 3,39 × 1,61 m

  • Drewno, polichromowane, złocone i srebrzone, fragmenty rzeźby figuralnej polichromowane.
  • Drewniana architektura nastawy (drewno iglaste) oraz elementy snycerskie i rzeźbiarskie złocone i srebrzone na czerwonym pulmencie, karnacje i włosy polichromowane prawdopodobnie w technice tłustej tempery. W antepedium, predelli oraz w osi części głównej i zwieńczenia laserunek niebieski na srebrze. W antepedium przedstawienie główek anielskich namalowane alla prima w technice olejnej. Na srebrzonych wewnętrznych ściankach cokołów w predelli i w części głównej po bokach, we wklęskach w naczółku głównej kondygnacji i segmentach naczółka zwieńczenia oraz na złoconym ćwierćwałku poniżej laserunek czerwony.
  • Obraz w predelli przedstawiający św. Maksymiliana Kolbe na podobraziu płóciennym zamocowanym na płycinie predelli, w technice olejnej, alla prima. W części centralnej płaskorzeźba przedstawiająca Św. Teresę od Dzieciątka Jezus, drewniana, polichromowana przypuszczalnie w technice temperowej, w tle ornamenty malowane złotą farbą. Obrazy w głównej kondygnacji i w zwieńczeniu (Chrzest Chrystusa w Jordanie, Tron Łaski) na podobraziu płóciennym, mocowanym na podłożu drewnianym, namalowane w technice olejnej.

______________

  • Nastawa przyfilarowa o silnie wertykalnej kompozycji, w formie strzelistego obelisku o wypukłym licu, jednoosiowa, ze zdwojonym cokołem, ujmującym w dolnej partii stipes, dwustrefową częścią główną i rozbudowanym zwieńczeniem, z niską kratą po bokach. Powierzchnie antepedium, predelli i części głównej w osi środkowej srebrzone, z niebieskim i częściowo czerwonym laserunkiem, pozostałe powierzchnie złocone i srebrzone, z wyraźnie widocznym czerwono-brązowym podłożem, ramy i ornament złocony, w rzeźbie figuralnej szaty złocone i srebrzone, partie ciała w kolorze karnacyjnym.
  • Stipes blokowy, poprzedzony (nowym) stopniem, wtopiony w strukturę retabulum. Portatyl granitowy w drewnianej ramie o wymiarach 34 x 33,9 cm (sam kamień 23,9 x 23,7 cm); na drewnianym odwrociu malowana inskrypcja minuskułą kursywną: Consecratum die 16. m(ensis) Novembris 1886. ||; okrągły otwór sepulchrum zamknięty autentykiem w czerwonym laku wikariusza generalnego diecezji chełmińskiej (OFFICIU.. VICARIATUS GENERALIS EPIS… CULMENSE). Do frontonu stipesu dostawione wtórne antependium, ujęte szeroką profilowaną ramą; większość jego powierzchni zajmuje płycina pokryta błękitnym laserunkiem, obwiedziona wąską listwą łączoną w narożach ornamentalnymi aplikacjami; pośrodku malarskie tondo z przedstawieniem dwóch głów kobiecych (anielskich?).
  • Cokół zdwojony: dolna część ujmuje stipes, górna stanowi zarazem cokół zasadniczej obeliskowej kondygnacji retabulum.
  • Stipes ujęty parą skośnie ustawionych dolnych cokołów z dużymi wypukłymi, gładkimi wspornikami od frontu, dla podtrzymania silniej gierowanych partii górnego cokołu; dolna strefa cokołu z marmoryzowana na czerwono, w górnej strefie na zewnętrznej ściance prawego gierowania malowane czerwienią listowie. Górna kondygnacja strefy cokołowej wysoka, gierowana ponad występami strefy dolnej, z profilowanym cokolikiem i gzymsem; na osi lekko wypukła predella, na której w obwiedzionych ramkami polach nowsza dekoracja: w kolistym centrum malarskie wyobrażenie św. Maksymiliana Kolbe w popiersiu; po bokach wtórnie umieszczone reliefowe, uproszczone naśladownictwa ornamentyki późnobarokowej – szerokie, zawinięte na końcach taśmowe ceowniki, karbowane na powierzchni, z wywijającymi się liśćmi akantu. W skośnie ustawionym gierowaniu prostokątne płyciny, w których niesymetrycznie komponowane listowie (akantu).
  • Część główna korpusu posadowiona bezpośrednio na wysokiej strefie cokołowej z predellą, w kształcie obelisku flankowanego lizenami ustawionymi skośnie do lica, a prostopadle do ścianek filaru; z osiowym uwypukleniem, z trzema obrazami umieszczonymi na osi i z naczółkiem ponad drugim obrazem, oddzielającym górną cześć stanowiącą quasi kondygnację wyższą. W strefie dolnej płytka arkadowa nisza, wpisana w prostokątną ramę, dołem obrzeżoną  lambrekinem, ujętą obfitymi akantowymi uszakami i zwieńczeniem, utworzonymi z bujnego listowia akantu z pękami zwróconych w dół kwiatonów w dolnej partii, w całości tworzącymi symetryczną kompozycję; zwoje akantu w uszakach przesłaniają wolutowo ułożoną szeroką, łamaną taśmę, na powierzchni zdobioną cekinami. W niszy wyobrażenie św. Teresy od Dzieciątka Jezus en face, w popiersiu, w wysokim reliefie, głowa okolona białym maforionem lekko przechylona, w skrzyżowanych na piersiach rękach krucyfiks, obok położone duże kwiaty róży; święta odziana w brązowy habit i pelerynę oraz welon, wszystkie części stroju karmelitańskiego w różnych odcieniach brązu; w tle listowie malowane złotem na czerwonym tle. Po bokach powyżej unoszące się rzeźby 2 aniołków w geście wskazywania i adoracji. W wyższej strefie obraz Chrztu w Jordanie, ujęty wysuniętą przed lico, plastycznie opracowaną ramą dołem i górą zamknięte.  W wyższej strefie wysunięte przed lico pole obrazowe, dołem i górą zamknięte łukiem wklęsło-wypukłym, ujęte plastycznie opracowaną ramą dekorowaną srebrną łamaną taśmą karbowaną wstęgą z wywijającymi się z niej pojedynczymi liśćmi akantu i z nałożonymi pełnoplastycznymi kwiatami w liczbie 12, po 3 na każdym odcinku ramy. W nim malarskie przedstawienie Chrztu Chrystusa w Jordanie.
  • Pole obrazowe zwieńczone masywnym naczółkiem wklęsło-wypukłym, powtarzającym kształt ramy obrazu, pośrodku którego aplikowana ażurowa tarcza (kolista ażurowa aplika); w niej utworzony z karbowanej wstęgi monogram(?) okolony krótkim listowiem. Na obu końcach naczółka niewielkie rzeźby siedzących aniołków, pokrewne aniołkom w dolnej partii. Powyżej ujęte profilowaniem pole obrazowe zamknięte łukiem dwuramiennym odwróconym, w nim malarskie przedstawienie Tronu Łaski z wizerunkiem Męża Boleści, Marią i aniołem.
  • Flankujące lizeny jako ścianki boczne części głównej lekko skośne, o srebrzonym licu, przewiązane na wysokości naczółka niewielkimi wolutami obłożonymi liściem akantu, powyżej i pod nimi złocone kampanule, dolne sięgające 2/3 wysokości lizen. U ich dołu posadowione na gierowaniu strefy cokołowej rzeźby przedstawiające z lewej św. Jana Ewangelistę, z prawej św. Pawła Ap. Św. Jan ujęty w nieznacznym kontrapoście na lewej nodze, prawą ręką błogosławi trzymany w lewej (wtórny) kielich ze żmiją; głowa lekko przechylona w lewo, z długimi lekko falującymi włosami; odziany w długą srebrną tunikę i płaszcz złocony przerzucony skośnie przez pierś i nisko opadający do połowy łydek. Św. Paweł w wyraźnym kontrapoście na prawej nodze, z lewą odstawioną, z tułowiem skręconym w lewo, głowa w prawo, lekko przechylona, z włosami umiarkowanej długości i obfitą, długą brodą; w prawej ręce trzyma księgę przyciskając ją do biodra, w lewej wysuniętej w bok trzyma (nowszy) miecz; długa tunika i sfałdowania płaszcza widocznego na prawej ręce  i lewej nodze, przerzuconego przez biodra, złocone.
  • Zwieńczenie zamknięte dzwonowato odcinkiem gzymsu, pośrodku którego aplika w formie uskrzydlonej główki anielskiej. Na lizenach osadzone odcinki naczółka segmentowego, na których rzeźby siedzących aniołków. Całość zwieńczona położonym na osi rzeźbiarskim, srebrzonym przedstawieniem Baranka Bożego, posadowionym na wysokim cokole.

________________

KONSTRUKCJA

Retabulum o konstrukcji pozornie samonośnej w typie SP, jednokondygnacyjne, sześciomodułowe. Składające się z trzech modułów prostych i trzech modułów mieszanych. Pierwszy  moduł prosty wyznacza formę stipesu, mensy i antepedium.  Wzniesiony w niepełnej konstrukcji skrzyniowej o korpusie wieńcowym. Ścianka przednia skrzyni, wykonana w konstrukcji ramowo-płycinowej pozornej, wyznacza strukturę antepedium. Pozostałe ścianki wykonane w konstrukcji deskowej. Dwa kolejne moduły proste odpowiada wspornikom ujmującym stipes, wzniesione przy użyciu zdwojonej konstrukcji skrzyniowej o korpusach niepełnych, ustawionych obok siebie. Ścianki korpusów wykonane z desek.  Występ zlokalizowany najbliżej stipesu z dołączoną w górnej partii formą o krzywoliniowym przekroju wykonaną w konstrukcji deskowej, tworzy wybrzuszenie wsporników. Pierwszy z modułów mieszanych tworzy strukturę górnej strefy cokołowej z predellą. Centralna jej część wykonana w konstrukcji deskowej, części boczne w niepełnej konstrukcji skrzyniowej. Ścianki skrzyń wykonane z desek. Część główna nastawy z przedstawieniem św. Teresy i Chrztu Jezusa w Jordanie oraz zwieńczenie z przedstawieniem Tronu Łaski odpowiada strukturze dwóch kolejnych modułów mieszanych. Moduł w centralnej części złożony z konstrukcji deskowej, części boczne z dwóch niepełnych konstrukcji skrzyniowych. Ścianki korpusów skrzyni wykonane z desek. Nisza z przedstawieniem św. Teresy opracowana z wykorzystaniem konstrukcji skrzyniowej niepełnej. Przedstawienie malarskie ze sceną Chrztu Jezusa w Jordanie umieszczone w ramie skonstruowanej w sposób ścienny.

Spis treści

Stan zachowania

Ołtarz po konserwacji i restauracji w roku 2004. Wykonano rekonstrukcje i uzupełnienia partii metalizowanych (duży zakres) srebrem i złotem (płatek i proszek), rekonstrukcje barwnych laserunków i uzupełnienia w karnacjach rzeźb. Przeprowadzono konserwację i restaurację obrazów. Aktualnie dobry stan zachowania.

Historia

Pierwotne wezwanie niepewne. W inwentarzu z 1827-1828 r. określony jako ołtarz pw. Jana Chrzciciela, opisany jako cały pobielony (Inv. 1827-1828); przez Wernickego jako ołtarz pw. św. Wawrzyńca (WERNICKE 1839, s. 343). Wizerunek tego świętego w dolnej strefie retabulum zastąpiony w 1930 r. przez rzeźbiarskie przedstawienie św. Teresy od Dzieciątka Jezus autorstwa Ignacego Zelka. Opiekunem ołtarza było w tym czasie Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej (DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 161).

Rozpoznanie

  • Pierwotne wezwanie ołtarza, dokładna data powstania oraz twórcy pozostają nieznani. Może być tożsamy z którymś ze wzmiankowanych w zachowanych kontraktach, niezidentyfikowanych ołtarzy wykonanych w latach 1728-1733 (Jakubowska 1965, s. 206-210). Wg wielu badaczy twórcą ołtarza był Karol Eglauer (GOŁAWSKA 1968; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 162; KLUCZWAJD / TYLICKI 2009; ŁYCZAK 2018). Retabulum jest wyraźnie uproszczoną wersją obu retabulów z drugiej pary ołtarzy: MB Różańcowej i św. Barbary: obelisk jest bardziej płasko konstruowany, zamknięty w bloku, cała nastawa potraktowana mniej rzeźbiarsko, schematycznie;  profilowanie zwłaszcza gzymsy uproszczone, bardziej płaskie, co w sposób szczególny zaznacza się w naczółku ponad górnym obrazem; w miejsce wklęsłej partii cokołu górnego i cokoliku pod obeliskiem, co wprowadza urozmaicenie i dynamikę bryły, zastosowano jedynie lekko wypukły przebieg ścianki górnego cokołu. To samo zubożenie efektu przynosi zastosowanie prostych w przebiegu (choć lekko skośnie ustawionych i zwężających się ku górze) lizen bocznych. Wzbogacone jest zwieńczenie, a właściwie dodatkowa kondygnacja zamknięta przerwanym naczółkiem. Korzyść kompozycyjna zaprzepaszczona nieco gwałtownym zamknięciem całej konstrukcji z małą figurką Baranka w szczycie, w miejsce konsekwentnie i miarowo zwężającej się struktury retabulum. Lepiej też obie te nastawy drugiej pary wchodzą w interakcję z filarami, tworząc z nimi dobrze skomponowaną formę, będąc smuklejsze i silniej zwężające się. Już samo zaprojektowanie tej nastawy zdradza niższe umiejętności twórcy, korzystającego z tego samego wzoru (zapewne nie bezpośrednio zaczerpniętego z kościoła jezuickiego w Grudziądzu, a z obu realizacji toruńskich, będących dziełem Eglauera). Sposób wykonania detali ornamentalnych, bardziej schematycznych i uproszczonych, zdradza rękę mniej wprawnego snycerza. Listowie akantu w płycinach gierowania górnego cokołu komponowane analogicznie, w tym retabulum forma jego bardziej twarda, schematyczna. Zatem twórcą nastawy ołtarza Chrztu Pańskiego nie był raczej sam mistrz, a jego uczeń/naśladowca. Możliwe wszakże, że dzieło powstało w bezpośrednim kręgu jego chełmińskiej pracowni.
  • Niekorzystny dla ostatecznego efektu jest także niezachowanie pierwotnie przewidzianych i wykonanych przedstawień obrazowych: tonda z kobiecymi głowami w antependium w stylu Nazareńczyków z poł. lub 2 poł. XIX wieku, obrazu z przedstawieniem Chrztu Chrystusa z ok. 1890, reliefu ze św. Teresą Ignacego Zelka z 1930 roku i tonda z wizerunkiem św. Maksymiliana Kolbe z k. XX wieku.

Dokumentacja historyczna

Dane w opracowaniu …

Dokumentacja badawcza

Brak

Dokumentacja gigapixel

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane