Ołtarz Niepokalanego Poczęcia NMP (pierwotnie św. Franciszka z Asyżu), Bartłomiej Michał Bernatowicz z warsztatem, Warszawa 1728; prace pozłotnicze Stanisław Rudowski i Łukasz Szlagowski, 1730; obraz: Antoni Piotrowicz, Chełmno, ok. 1907

7,98 × 3 × 1,74 m

Lokalizacja: w nawie głównej, przy pierwszy wschodnim filarze w rzędzie południowym, z ekspozycją od strony północno-zachodniej.

Drewno, złocone i srebrzone, fragmenty rzeźby figuralnej polichromowane, tło antepedium wypełnione tkaniną.
Drewniana struktura stipesu i nastawy (drewno iglaste) i elementów dekoracyjnych złocona i srebrzona na czerwonym pulmencie na poler i na mat, fragmenty polichromowane. Płaskie powierzchnie architektury srebrzone; kolumny, profile, rama, ornamenty, skrzydła i szaty aniołów złocone na poler; apliki snycerskie, kapitele kolumn na poler i mat. Chmury w zwieńczeniu – srebrzone i złocone. Karnacje i włosy aniołów polichromowane prawdopodobnie w technice olejnej. W medalionach trzymanych przez anioły inskrypcje czarną farbą. W polu głównym obraz na płótnie napiętym na krosna, olejny. Po konserwacji i restauracji uzupełnienia partii metalizowanych srebrem i złotem (płatek i proszek), oraz polichromii, konserwacja i restauracja obrazu. Płycina antependium przysłonięta aksamitem (pierwotne opracowanie nieznane).

_________

Ołtarz i nastawa analogiczne do obecnego ołtarza św. Franciszka, stanowiąc pierwszą parę wschodnią w korpusie nawowym. Ołtarz przyfilarowy z retabulum architektonicznym, jednokondygnacyjne ze zwieńczeniem, jednoosiowe, z parą wolnostojących kolumn, z czterema figurami anielskimi i obrazem św. Franciszka Serafickiego.
Stipes drewniany, posadowiony na jednym drewnianym nowym stopniu, opracowanym brązową farbą, przed nim nowy drewniany podest, opracowany czarną farbą; portatyl granitowy w drewnianej ramie o wymiarach 37,3 × 36,6 (sam kamień: 27,2 × 27,2); na drewnianym odwrociu portatylu malowana inskrypcja minuskułą kursywną: Consecratum die 22 [secunda et vigesi]ma | m[ensis] Junii a(nno) 1888. ||; okrągły otwór sepulchrum zamknięty autentykiem w czerwonym laku z nieczytelnym odciskiem. Mensa o profilowanej krawędzi z bocznymi trójdzielnymi kroksztynami wspartymi na główkach anielskich. Przed nim wtórne prostokątne antepedium ujęte profilowaną ramą, o nowym tekstylnym aksamitnym, ciemnobordowym tle, z ornamentalnymi aplikami o motywie ulistnionych gałązek w narożach.
Nastawa przyfilarowa o wertykalnej kompozycji, architektoniczna, w formie aedikuli, o wypukłym licu, okrywająca trzy ścianki filara, przestrzenna w charakterze, jednoosiowa, jednokondygnacyjna z wysoką strefą cokołową, zwieńczona promienistą glorią. Płaszczyzny nastawy srebrne, kolumny, belkowanie, profilowania i ornament oraz szaty figur złote, ciała w kolorze karnacyjnym. Po bokach ołtarza krata sięgająca mensy, prosta w formie, zbudowana z graniastych prętów. Cokół podwójny, którego dolna strefa, wydatnie gierowana, ujmuje stipes, górna stanowi cokół architektonicznej kondygnacji nastawy z odsuniętymi od lica kolumnami wspartymi na na własnych wydzielonych cokołach i pilastrami w tle na cokołach gierowanych. Boczne partie cokołu, flankujące retabulum, o linii wypukłej; na nich postawione figury anielskie. Na ściankach frontowych prostokątne płyciny z listowiem w układzie pozornie symetrycznym z kwiatami lilii; na płycinach bocznych cokołów podkolumnowych asymetrycznie komponowane listowie oplatające łamaną taśmę; w pozostałych płycinach obu stref cokołu łamana wstęga opleciona listowiem w układach pozornie symetrycznych: w górnej strefie z motywem kwiatu róży lub bukietu 3 lilii, w dolnej z muszlą. Kompozycje roślinne w wyrazistym plastycznym reliefie szczelnie wypełniają przeznaczone dla nich płyciny. W obrębie strefy górnej cokołu w centrum na szerokość stipesu predella o gładkiej ściance obwiedzionej profilowaną ramą. Poszczególne strefy cokołu oddzielane gzymsami. W predelli dostawiona osiowo współczesna ikona MB Nieustającej Pomocy w złoconej ramie taśmowo-liściastej, zwieńczonej muszlą. W kondygnacji głównej, na osi pole obrazowe ujęte ornamentalną ramą (ukwiecone listowie z licznymi kwiatami lilii i róży) z narożnymi uskokami, górą zamknięte łukiem dwuramiennym nadwieszonym.
W ramie malarskie wyobrażenie Niepokalanej: Maria została ukazana w całej postaci, stojąca frontalnie, w pozornym kontrapoście na kuli zawieszonej w nieokreślonej, rozświetlonej przestrzeni ujętej wokół kłębami chmur. Odziana jest w prostą, białą suknię opadającą na kulę załamującymi się ostro fałdami, odsłaniającymi lewą stopę. Na ramiona narzucony jest niebieski płaszcz, którego części przewieszone są poprzez skrzyżowane na piersi ręce. Owalna twarz Marii o delikatnych rysach, niebieskich oczach skierowanych ku górze i niewielkich ustach, otoczona jest długimi, jasnymi puklami włosów opadającymi po płaszczu do wysokości kolan. Na głowie umieszczona jest prosta złota korona zwieńczona trójlistymi fleuronami (uwidocznionych pięć), zwieńczonych sześcioramiennymi gwiazdami (widocznych 9). Maria depcze głowę oplatającego kulę zielono-żółto-czerwonego węża, który wysuwa język w kierunku leżącego przed nim jabłka. Z góry spływa na postać Marii jasna poświata, obłoki od jasno- do ciemnoszarych. W kompozycji dominują pastelowe barwy: rozbielone błękity, żółcie, beże i szarości oraz złamana szarością biel.
Pole obrazowe ujęte z każdej strony parą pilastrów o wklęsłym licu, przed wewnętrznym pilastrem wolno stojąca kolumna; wszystkie podpory posadowione na plintach i attyckich bazach; trzony gładkie, kapitele kompozytowe wzbogacone trzema kwiatami róży pod echinusem. Po bokach, wizualnie wkraczając w przestrzeń pomiędzy kolumnami a pilastrami para figur anielskich posadowionych na bocznych wygiętych partiach strefy cokołowej; anioły ukazane w dynamicznych pozach, odziane w rozwiane szaty, z rozłożonymi rękoma, trzymające owalne taśmowe kartusze z zawinięciami w dolnej i górnej części, z inskrypcjami w wypukłych srebrnych polach malowane złotem napisy majuskułą z szeryfami (niestarannie rozplanowane), po lewej: VIRTUTI | SPECULUM || i po prawej: REGU […] | MORUM ||; twarze aniołów pociągłe, z greckim profilem, włosy długie, falujące. Kondygnację główną zamyka belkowanie wyłamane na osi pilastrów, z dwulistwowym architrawem, fryzem w kształcie simy z dekoracją w formie skierowanych ku dołowi palmetowo kształtowanych liści akantu i z gzymsem o wydatnej płycie, po bokach, na osi zewnętrznych pilastrów zaokrąglone i podparte wspornikami wolutowymi dekorowanymi uskrzydlonymi główkami anielskimi na wolucie. Nad kolumnami imposty w formie odcinków belkowania, nad nimi odcinki naczółka segmentowego, w polu dekorowane akantem, stanowiące optyczną całość kompozycyjną z belkowaniem ponad pilastrami. Na naczółkach rzeźby klęczących aniołów, ukazanych w dynamicznych pozach, z rozłożonymi rękoma w geście adoracji. Nastawę wieńczy gloria; promienie w postaci wąskich złotych wiązek o zróżnicowanej długości i różnym kącie nachylenia; pomiędzy nimi srebrne obłoki. W centrum, pośrodku dziesięcioramiennej, płomiennej gwiazdy, splecione litery (częściowo kapitałą i kursywnie) tworzące monogram złożony z liter: SFRANCISCUS.

________

KONSTRUKCJA

Retabulum o konstrukcji samonośnej w typie SP, jednokondygnacyjne, składające się z sześciu modułów prostych. Moduł pierwszy wyznaczający formę stipesu i mensy, wzniesiony w niepełnej konstrukcji skrzyniowej o korpusie wczepowym. Ścianka przednia wskazanej skrzyni wykonana w konstrukcji ramowo-płycinowej pozornej tworzy jednocześnie strukturę antepedium. Ścianka górna skrzyni wyznaczająca formę mensy wykonana w konstrukcji deskowej, ścianki boczne w deskowo-szpungowej. Do ścianek bocznych dołączony rodzaj konsoli o konstrukcji skrzyniowo-stojakowej, odpowiadający ściętym narożom mensy. Dwa kolejne moduły konstrukcyjne odpowiadają gierowaniu ujmującemu stipes, w zdwojonej konstrukcji skrzyniowej, o korpusach niepełnych ustawionych obok siebie. Korpus skrzyniowy dołączony bezpośrednio do stipesu z ściankami w konstrukcji ramowo-płycinowej. Ścianki korpusu skrzyniowego odpowiadające w nastawie występowi na rzucie odcinka koła wykonane w konstrukcji deskowej. Czwarty moduł konstrukcyjny tworzy strukturę predelli. Część centralna wykonana w konstrukcji deskowej, części boczne w konstrukcji ramowo-płycinowej. Część główna z polem obrazowym i belkowanie odpowiada strukturze dwóch kolejnych modułów wzniesionych w konstrukcji deskowej. Cokoły kolumn wykonane w konstrukcji skrzyniowej o korpusie wieńcowym. Ścianki korpusu wykonane w konstrukcji ramowo-płycinowej. Kolumna zbudowana z trzech elementów, wykonanych w jednym fragmencie drewna (profilowana baza, anuli, kapitel). Trzon kolumny drążony, wykonany z kilku fragmentów drewna, posadowiony na plincie wykonanej z elementu deskowego. Impost o strukturze skrzyniowej.

_____________

WPIS: © Franciszek Skibiński i Michał F. Woźniak oraz Sławomir Majoch, Weronika Kofel (konstrukcja) i Elżbieta Szmit-Naud (rozpoznanie konserwatorskie), 2024

Zalecane cytowanie:
F. Skibiński et al. Ołtarz Niepokalanego Poczęcia,
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Ołtarze, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/

Stan zachowania

Nastawa po konserwacji i restauracji w roku 2000-2001. Na wewnętrznej płycinie cokołu kolumny lewej dolnej kondygnacji świadek – warstwa malarska w kolorze jasnoniebieskim. Usunięto warstwy wtórne. Wykonano na znacznej powierzchni uzupełnienia oryginalnych partii metalizowanych srebrem i złotem (płatek i proszek) i uzupełnienia w karnacjach rzeźb. Stan zachowania aktualnie dobry, choć widoczna oksydacja powierzchni srebrzonych.

Dokumentacja fotograficzna

Ołtarz Niepokalanego Poczęcia, fot. J. Raczkowski (3)

Ołtarz Niepokalanego Poczęcia, fot. J. Raczkowski (1)

Ołtarz Niepokalanego Poczęcia, fot. J. Raczkowski (2)

Historia

INV. 1817/1821(BER)[1983] s. 214, poz. 2, s. 216, poz. 12; INV. 1817 (BER) [2015], s. 438-439; INV. 1827-1828 (APT AmT C 4346), k. 8v-9; APT, AMT, C 13770, k. 114v; AADDT, Toruń/Parafia Wniebowzięcia NMP, sygn. 34, k. 45, 53; WERNICKE 1858, APT Kat.II, X–25, s. 343.

_____

Ołtarz prawdopodobnie tożsamy z dawnym ołtarzem pw. św. Franciszka, wystawionym kosztem 2 000 zł (ADP, Monastica. Bernardyni – Toruń, sygn. 1, s. 359; ŁYCZAK 2018). Wg Łyczaka suma ta obejmowała prawdopodobnie złocenie (ŁYCZAK 2018). 1 sierpnia 1730 r. została zawarta umowa z malarzami Stanisławem Rudowskim i Łukaszem Szlagowskim na wyzłocenie ołtarzy pw. św. Antoniego i św. Franciszka (JAKUBOWSKA 1965, s. 208). Obraz, razem z obrazami do ołtarzy pw. św. Franciszka i św. Anny, opłacono z donacji nieznanego darczyńcy (ADP, Monastica. Bernardyni – Toruń, sygn. 1, s. 359). Sukienka srebrna ufundowana przez Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego (ADP, Monastica. Bernardyni – Toruń, sygn. 1, s. 359). Już w inwentarzach z lat 1817, 1821, 1827-1828 oraz przez Wernickego określony jako ołtarz pw. Niepokalanego Poczęcia NMP ( INV. 1817/1821(BER)[1983]; INV. 1817 (BER) [2015]; INV. 1828 (BMV), k. 8v; WERNICKE 1839). W inwentarzu z 1817 r. opisany jako malowany na zielono, w inwentarzu z 1827 jako cały pobielony. Ponowna konsekracja 22 VI 1888 r. Obraz Niepokalanej ostał zamówiony prawdopodobnie wraz z ponownym odnowieniem ołtarza u Antoniego Piotrowicza z Chełmna w 1907 r. Koszt odnowienia ołtarza wynoszący 900 marek poniosło bractwo Niepokalanego Poczęcia NMP („Gazeta Toruńska” 1907, nr 108 [z 12 maja], s. 2; „Pielgrzym” 1907, nr 59 [z 16 maja], s. [3]).

Poddany konserwacji przez Annę i Krzysztofa Owsiany w 2000-2001 r. Na fotografii z k. XIX/pocz. XX w. w zbiorach IS PAN w predelli przedstawienie niezidentyfikowanego świętego.

Rozpoznanie

Ołtarz był identyfikowany z ołtarzem o nieokreślonym wezwaniu (GOŁAWSKA 1968), na budowę którego w 1728 r. zawarto umowę z Georgiem Guhrem (JAKUBOWSKA 1965, s. 210), oraz ołtarzem pw. św. Antoniego (AKL, 7, 1993; SITO 2013, s. 84), na budowę którego w 1728 r. zawarto umowę z Bartłomiejem Bernatowiczem, któremu z tego tytułu wypłacono 1 000 zł wynagrodzenia (JAKUBOWSKA 1965, s. 207).

Autorstwo nastawy przypisywano Karolowi Eglauerowi (JAKUBOWSKA 1965), Georgowi Guhrowi (GOŁAWSKA 1968, s. 178-180; DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 160; KLUCZWAJD / TYLICKI 2009, 317), lub Bartłomiejowi Bernatowiczowi, pracującemu wg projektu architekta Karola Baya (AKL, 7, 1993; AKL, 9, 1994; SITO 2013, s. 83; ŁYCZAK 2018, s. 94, 183). Sito za twórcę wystroju rzeźbiarskiego ołtarza przyjmuje anonimowego rzeźbiarza, nazwanego przezeń Mistrzem Figury Radziejowskiego, jednego ze współpracowników Bernatowicza, z którym łączy dzieła jego warsztatu znajdujące się w Warszawie, Piasecznie i Łowiczu (SITO 2013, s. 109).

Obraz przedstawia Matkę Boską Niepokalanie Poczętą w typie „Immaculata idealna”, ale bez zwykle adorujących ją aniołów. Ikonografia Niepokalanej w sztukach plastycznych obecna była na długo przed ogłoszeniem przez Piusa IX w 1854 roku w bulli Ineffabilis Deus dogmatu o Niepokalanym Poczęciu. Wizerunek Immaculaty wyewoluował ze średniowiecznych przedstawień Niewiasty Apokaliptycznej, pozostawiając symbole w postaci wieńca 12 gwiazd, sierpu księżyca, słońca i smoka, który przybierał później także postać węża. Na kształt ikonografii Niepokalanej w malarstwie europejskim wpłynęły dzieła XVII-wiecznych malarzy sewilskich, rozpowszechniane w grafice reprodukcyjnej. Szczególną popularnością aż do XX w. cieszyły się obrazy Immaculaty wykonane przez Bartolomé Estebana Murilla w latach 1650–1680. Jego twórczość była inspiracją dla wielu tzw. Nazarenistów m.in. Karla (Carla) Müllera (1818–1893) – niemieckiego malarza związanego z akademią w Düsseldorfie. Obraz w retabulum Mariackim jest zmodyfikowaną kopią (wąż zamiast oryginalnego smoka) centralnej części kompozycji Müllera Immaculata conceptio znanej z dwóch wersji olejnych powstałych w latach 1878–1879 (Finke 1896, s. 48, il. na s. 87, 117 >>>), która – spopularyzowana poprzez litografię i liczne reprodukcje zamieszczane w katolickich wydawnictwach – była wielokrotnie kopiowana, także na ziemiach polskich (FELCZYŃSKA / MAJOCH 2024 >>>).

Antoni Piotrowicz (17 I 1869 Chełmno – 22 VII 1923 Chełmno) – malarz i renowator, twórca portretów, kopii, malowideł o tematyce religijnej i patriotycznej. Kształcił się pod okiem ojca Jana, malarza oraz pozłotnika, z którym w kolejnych latach wspólnie realizował zlecenia na dekoracje malarskie i renowacje wyposażenia świątyń. Naukę malarstwa kontynuował w Niemczech i Włoszech, zapewne w prywatnych szkołach. Po śmierci ojca w 1906 przejął i rozwinął warsztat zatrudniając pomocników oraz kształcąc w malarstwie córki: Irenę i Wandę. Działał przede wszystkim na terenie ziemi chełmińskiej i lubawskiej. W malarstwie odwoływał się do konwencji realistycznej, był zręcznym kopistą, ale wykonywane przez niech portrety charakteryzują się sztywnością w ujęciu modela. W Toruniu prowadził prace renowacyjne przy kościele p.w. św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Podgórzu w 1904 r. i prezentował swoje prace w Sali „Muzeum” Towarzystwa Naukowego w Toruniu a trzy lata później odnowił trzy ołtarze w kościele p.w. Wniebowzięcia NPM.; SAP VII, 2003, s. 207–208 (oprac. Jerzy Kałdowski); Soborska-Zielińska 2023).

Dokumentacja historyczna

IS PAN, fotografie z k. XIX/pocz. XX w.(?), z lat 50-tych XX w. (nr iwn. 202651) oraz z ok. 1975 r. (nr inw. 199211);
MOT, Dział Historii Miasta Torunia, Fot. A. 1585 (widok ogólny) i 1586.