Ołtarz Matki Bożej Różańcowej (dawniej św. Józefa), 1728, z późniejszymi przekształceniami

1057 x 312 x 191 cm

W nawie głównej, przy drugim wschodnim filarze w rzędzie północnym, z ekspozycją od strony południowo-zachodniej

  • Struktura nastawy z drewna sosnowego (?), pokryta kredowo-klejową zaprawą, złocona i srebrzona na jasnoczerwonym pulmencie na poler i na mat na mikstion. Płaskie powierzchnie srebrzone, oryginalnie zabezpieczone lakierem (szelak?), snycerskie lokalnie pokryte barwnymi laserunkami (rama i ornamenty antependium, lilia Archanioła Gabriela). Elementy wypukłe nastawy i kolumny złocone na poler, apliki złocone na poler i mat, szaty figur złocone, karnacje i włosy polichromowane w technice temperowej. W podniebiu belkowania, w tle obramienia antepedium i w strefie cokołowej w przyziemiu temperowa monochromia (pod wypukłą częścią stipesu z lewej strony widoczna wcześniejsza warstwa malarska, kryjąca jednolicie szara). Obecnie widoczna temperowa monochromia w odcieniu czerwieni żelazowej, na wspornikach stipesu na niej uproszczona marmoryzacja wykonana półprzejrzyście czernią. Paleta pigmentów w monochromii i polichromii: biel ołowiowa, ugier, czerwień organiczna, minia, umbra, czerń organiczna.
  • Obraz w górnej kondygnacji na podobraziu z płótna lnianego, zaprawa emulsyjna czerwona, malowany olejno w technice wielowarstwowej.
  • Obraz na zasuwie (Męczeństwo św. Szczepana) nie eksponowany.

_______________

  • Nastawa przyfilarowa o silnie wertykalnej kompozycji, w formie strzelistego obelisku, o wklęsłym licu, jednoosiowa, z dwukondygnacyjną strefą cokołową ujmującą w dolnej części stipes i dwustrefową częścią główną ze zwieńczeniem. Płaszczyzny srebrne, profilowania, obramienia i ornament złote, szaty figur srebrne i złote, partie ciał w kolorze karnacyjnym.
  • Stipes blokowy, poprzedzony (nowym) stopniem. Portatyl granitowy w drewnianej ramie: na drewnianym odwrociu portatylu malowana inskrypcja minuskułą kursywną: „Consecratum die 22 ma / m [secunda et vigesima mensis] Junii a. 1888.”; okrągły otwór sepulchrum zamknięty autentykiem w czerwonym laku. Fronton obwiedziony profilowaną ramą dekorowaną ornamentem z odcinków prostej i półkoliście wygiętej wstęgi zaopatrzonej w pojedyncze listki i proste kwiatoniki; antepedium wtórne, wypełnione ciemnobordowym aksamitem, w centrum promienisty krzyżem łacińskim z Okiem Opatrzności na skrzyżowaniu ramion; w narożach ornamentalne apliki w kształcie kwiatonów z wolutkami.
  • Stipes ujęty parą skośnie ustawionych dolnych cokołów z dużymi wypukłymi wspornikami od frontu, dla podtrzymania silniej gierowanych partii górnego cokołu, dekorowanymi rozłożystymi liśćmi akantu górą wolutowo zawijającymi się. Górna kondygnacja strefy cokołowej gierowana ponad występami strefy dolnej, z profilowanym cokolikiem i gzymsem; na osi wklęsła predella, na której w obwiedzionych ramkami polach reliefowa dekoracja: w kolistym centrum wachlarzowo stylizowana trójdzielna muszla i para ulistnionych wstęgowych wolut, po bokach symetryczne kompozycje akantowe z kwiatonem pośrodku. W skośnie ustawionym gierowaniu prostokątne płyciny, w których niesymetrycznie komponowane esownice taśmowe przesłonięte obfitym listowiem.Cokół obeliskowej części głównej niski, wydzielony profilowanymi listwami, powtarzający członowanie cokołu, z wyższymi partiami bocznymi (w osi gierowań cokołu), stanowiącymi postumenty dla figur: z lewej strony św. Jana Ewangelisty, bez zarostu, z długimi lekko falującymi włosami, w tunice przepasanej sznurem i przerzuconym płaszczu, z gestem zgiętych na wysokości piersi rąk, pozbawionych atrybutu; z prawej św. Jana Nepomucena, w stroju duchownym – w sutannie pod rokietą i almucją o futrzanym wyprawieniu, zawiązaną pod szyją sznurem, w birecie i z gałązką palmową w lewej ręce; prawa złożona na piersi; skromny zarost i falujące włosy umiarkowanej długości.
  • Część główna z dwoma obrazami umieszczonymi w osi, ze spływami o skośnym przebiegu, łączącymi się z gierowaniem cokołu; na bocznych, zewnętrznych ściankach spływów, zaślepiających przestrzeń pomiędzy płaską strukturą retabulum dostawionego do ośmiobocznego filaru, na wysokości figur świętych pojedyncze festony, złożone ze zmniejszających się zdwojonych listków; poniżej, w partii cokołu pozioma płycina z kwiatonem i symetrycznie rozłożonym listowiem akantu. W strefie dolnej części głównej retabulum prostokątna nisza, obramiona wieńcem laurowym, w której malarskie przedstawienie Matki Bożej Częstochowskiej. W strefie górnej wysunięte przed lico pole obrazowe, dołem i górą zamknięte łukiem wklęsło-wypukłym, ujęte plastycznie opracowaną ramą dekorowaną łamaną taśmą wstęgą z wywijającymi się z niej liśćmi akantu i z pełnoplastycznymi kwiatami; u dołu na osi główka anielska, której skrzydełka przybierają ornamentalny, schweifwerkowo-małżowinowy kształt. W nim malarskie przedstawienie Matki Bożej Różańcowej. Pole obrazowe zwieńczone masywnym naczółkiem wklęsło-wypukłym, powtarzającym kształt ramy obrazu, pośrodku którego rocaillowy asymetryczny kartusz. Na obu końcach naczółka niewielkie rzeźby siedzących aniołków. Po bokach obelisku, w połowie wysokości niewielkie akantowe uszaki dwudzielne, optycznie łączące się: dolna strefa w postaci wydatnej esownicy, wyrastającej zza pleców figur, łączącej miejsce zajmowane przez oba obrazy; na niej zawieszona girlanda z liści wawrzynu z osadzonym centralnie kwiatonem; górna część niewielka, przytwierdzona do dolnej części ramy obrazu MB, o skośnym w dół przebiegu liściastego ceownika.
  • Powyżej naczółka obelisk zamknięty c-kształtną wolutą dekorowaną kimationem, na końcach której podczepiona girlanda; w powstałym polu asymetryczna kompozycja z motywami floralnymi; po bokach dwa festony z kampanullami. Nastawa zwieńczona posadowioną na cokole i na kłębie obłoków figurą archanioła Gabriela, z dużymi rozłożonymi skrzydłami, z prawą dłonią uniesioną w geście błogosławieństwa, w lewej opuszczonej długi kwiat lilii; odziany w skąpą tunikę i wąską połę płaszcza przerzuconego ponad biodrami.

_________________________________

KONSTRUKCJA

Retabulum o konstrukcji pozornie samonośnej w typie SP, jednokondygnacyjne, sześciomodułowe, składające się z trzech modułów prostych i trzech modułów mieszanych. Pierwszy moduł prosty wyznacza formę stipesu, mensy i antepedium. Wzniesiony w niepełnej konstrukcji skrzyniowej o korpusie wieńcowym. Ścianka przednia skrzyni, wykonana w konstrukcji ramowo-płycinowej pozornej, wyznacza strukturę antepedium. Pozostałe ścianki wykonane w konstrukcji deskowej. Dwa kolejne moduły proste odpowiada wspornikom ujmującym stipes, wzniesione przy użyciu zdwojonej konstrukcji skrzyniowej o korpusach niepełnych, ustawionych obok siebie. Ścianki korpusów wykonane z desek. Występ zlokalizowany najbliżej stipesu z dołączoną w górnej partii formą o krzywoliniowym przekroju wykonaną w konstrukcji deskowej, tworzy wybrzuszenie wsporników. Pierwszy z modułów mieszanych tworzy strukturę górnej strefy cokołowej z predellą. Centralna jej część wykonana w konstrukcji deskowej, części boczne w niepełnej konstrukcji skrzyniowej. Ścianki skrzyń wykonane z desek. Kolejny moduł mieszany wyznacza strukturę niskiego, zamkniętego gzymsem cokołu obelisku części głównej, powielający strukturę modułu wcześniejszego. Moduł wzniesiony w konstrukcji deskowej i skrzyniowej o korpusie wieńcowym. Ścianki korpusów skrzyni wykonane z desek. Część główna nastawy wzniesiona w konstrukcji modułu mieszanego. Moduł wzniesiony z konstrukcji deskowej i dwóch niepełnych konstrukcji skrzyniowych. Ścianki korpusów skrzyni wykonane z desek. Nisza z przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej wykonana w konstrukcji ramowej; przedstawienie z wizerunkiem Matki Bożej Różańcowej umieszczone w ramie skonstruowanej w sposób ścienny.

 

WPIS: © Franciszek Skibiński, Michał Woźniak; współpraca: Elżbieta Szmit-Naud (stan zachowania), Weronika Kofel (konstrukcja techniczna),  2023

 

Spis treści

Stan zachowania

  • Stan zachowania aktualnie eksponowanego opracowania dekoracyjnego ołtarza dobry, po konserwacji-restauracji w latach 2001-2002.

 

Historia

Źródła: ADP, Monastica, Bernardyni- Toruń, sygn. 1, s. 142, s. 358; APT, Klasztor franciszkanów-bernardynów w Toruniu, sygn. 6, s. 57-59; AMT, C 4346, k. 9-9v; APT, AMT, C 13770, k. 115v

W literaturze ołtarz zgodnie utożsamiany z dawnym ołtarzem pw. św. Józefa.  Kontrakt na jego budowę zawarto z rzeźbiarzem Carlem Eglauerem w 1728 r. W tym samym dokumencie zawarto umowę na budowę bliźniaczego ołtarza pw. Św. Barbary ( Jakubowska 1965, s. 164, 206; GOŁAWSKA 1968DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 161-162;  Kluczwajd / Tylicki 2009, s. 319-320; Łyczak 2018, s. 89). Oba ołtarze miały zostać wykonane na wzór ołtarzy w kościele jezuitów w Grudziądzu, w pracowni Eglauera w Chełmnie, i na jego koszt zwiezione do Torunia na Boże Narodzenie 1728 r. Wzmiankowany w kontrakcie ołtarz w grudziądzkim kościele jezuitów to ołtarz z przedstawieniem św. Ignacego Loyoli (KZSwP, t. 11, z. 7, s. 19, fig. 70). Wg kontraktu w ołtarzu pw. św. Józefa miały znaleźć się figury św. Jana Chrzciciela, św. Anny, św. Elżbiety i św. Jana Ewangelisty. W inwentarzu z 1827 r. określony jako ołtarz pw. NMP i św. Józefa (AMT, C 4346, k. 9-9v), przez Wernickego jako ołtarz pw. św. Szczepana (WERNICKE 1856, s. 255, 343). W części literatury oraz w dokumentacji z 2003 r. jako ołtarz pw. Matki Boskiej Szkaplerznej. Pomiędzy retabulami tej drugiej pary ołtarzy: św. Józefa (MB Różańcowej) i św. Barbary wymieniono rzeźby św. Jana Chrzciciela i św. Jana Nepomucena; o tej zamianie zob. glossa kończąca notę dot. ołtarza św. Barbary.

Kartusz rocaille’owy na naczółku ponad górnym obrazem dodany najwcześniej połowie XVIII wieku. W inwentarzu z 1827 r. opisany jako cały pobielony (AMT, C 4346, k. 9). Nastawa pokryta wtórnie (po 1830 r.?) zaprawą i wykonaną na niej marmoryzacją – niebieską, w partii dolnej czerwono-brązową, w technice temperowej i olejnej; przemalowano też karnacje.  W 1906 r. wszystkie elementy retabulum pokryto emulsyjnym białym gruntem i architekturę oraz karnacje rzeźb pokryto olejnymi warstwami malarskimi. Z detali snycerskich i szat rzeźb usunięto warstwy oryginalne i na nowej zaprawie pozłocono je na ciemnoczerwonym pulmencie na poler, oraz na mat na mikstion. Następne renowacyjne przemalowania nastawy (olejne). Przed połową XX w. w dolnej strefie umieszczono przedstawienie Serca Chrystusowego, zastąpione następnie malarskim przedstawieniem Matki Bożej typu Hodegetrii w wizerunku Jasnogórskim autorstwa Anny Torwirt (DOMASŁOWSKI / JARZEWICZ 1998, s. 161). Konserwacja-restauracja w latach 2001-2002: po usunięciu warstw wtórnych, uzupełnieniu ubytków drewna na architekturze ołtarza i w karnacjach rzeźb uzupełniono i zrekonstruowano warstwy oryginalnej dekoracji; zachowano i uzupełniono wtórną marmoryzację w przyziemiu. Na elementach snycerskich i szatach rzeźb odtworzono dekorację pierwotną złotem w płatkach i srebrem (płatek i proszek) zachowując warstwy z 1906 r. Barwne laserunki na srebrzeniach wykonano akrylanem (Paraloid B-67) zabarwionym żółcienią i czerwienią w odcieniu kraplaku. W obrazach po dezynfekcji, usunięciu zabrudzeń i werniksu wykonano drobne uzupełnienia zaprawy i warstwy malarskiej (akwarela, tempera, farby olejno-żywiczne), zawerniksowano werniksem damarowym.

 

Rozpoznanie

Dane w opracowaniu …

Dokumentacja historyczna

BRAK

Dokumentacja badawcza

Brak

Źródła i bibliografia

Źródła rękopiśmienne i drukowane

Literatura

Opracowania niepublikowane