Św. Rozalia i Patronki Pruskie – Dorota z Mątowów i Juta z Chełmży, malarz krakowski (?) / malarz toruński, 1634–1637 (Pelplin, pałac biskupi)

172,5 ×124,5 (z ramą 188,5 × 140,5 cm)

LOKALIZACJA: Pałac Biskupi w Pelplinie – depozyt parafii św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

Olej na płótnie

__________________________

Na obrazie ukazano trzy naturalnej wielkości wizerunki świętych niewiast en plein pied na neutralnym czarnym tle. Postaci odziane są w długie suknie ze szkaplerzami, spod których widoczne są rękawy białych koszul i w czarne okrycia wierzchnie oraz białe rańtuchy, wokół głowy maja koliste nimby zdobione promienistymi listwami, w rękach trzymają atrybuty osobiste. W centrum znajduje się upozowana frontalnie św. Rozalia w czerwonej, zdobionej złotymi liliami sukni z wzorzystym szkaplerzem i w czarnej pelerynie z kameryzowaną bordiurą, ukazana jako młoda kobieta z wieńcem różanym na welonie oraz z krzyżem morowym w rękach. Po bokach umieszczono patronki pruskie – obie scharakteryzowane jako starsze niewiasty o skierowanych w górę oczach i pokrytych łzami policzkach, zwrócone ku Rozalii (upozowane w kontrapostach en trois quarts do widza): po lewej stronie bł. Dorota z Mątowów Wielkich, w ciemnozielonej sukni, trzymająca serce przebite dwiema strzałami, po prawej bł. Juta z Chełmży odziana w szaro-brunatną suknię, z maską solarną w rękach.
Pod postaciami w kartuszach inskrypcje identyfikujące. Pod św. Rozalią: S. Rosalia Virgo / AD. 1154 Sept 4 (Św. Rozalia Dziewica, Roku Pańskiego 1154, 4 września), pod bł. Dorotą z Mątów Wielkich: Diva Dorothea Prv: / thena Qviescens / Reclvsa / A.D. 1394 Die 25.Ivnii (Boska Dorota Pruska, Rekluza Kwidzyńska, Roku Pańskiego 1394, 25 czerwca), pod bł. Jutą z Chełmży: Diva Iutta Germana / Cvlmzae in Prussia / Qviescens / A/D/ 1264 Die 5. Maii (Boska Juta Niemiecka, Chełmża w Prusach … Roku Pańskiego 1264, 5 maja). Ponad kartuszem inskrypcyjnym Juty umieszczono herb Pobóg bp. Jana Lipskiego, dookoła herbu rozmieszczono litery I[oannes] L[ipski] E[piscopus] C[ulmensis] E[piscopus] P[omesanensis].

____________________________________

WPIS: © Juliusz Raczkowski i Katarzyna Bucław, 2023

Zalecane cytowanie:
Raczkowski J. , Bucław K., Św Rozalia…
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół Św. Jana – Dziedzictwo rozproszone, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-sw-jana-chrzciciela-i-sw-jana-ewangelisty-w-toruniu/

Stan zachowania

Stan zachowania dobry.

Dokumentacja fotograficzna

GP Obraz św. Rozalii i Patronek, fot. J. Raczkowski (1)

Obraz św. Rozalii i Patronek, fot. J. Raczkowski

Obraz św. Rozalii i Patronek, IR, fot. J. Raczkowski (5)

Obraz św. Rozalii i Patronek, IR, fot. J. Raczkowski (4)

Obraz św. Rozalii i Patronek, IR, fot. J. Raczkowski (6)

Obraz św. Rozalii i Patronek, IR, fot. J. Raczkowski (9)

Obraz św. Rozalii i Patronek, IR, fot. J. Raczkowski (7)

Obraz św. Rozalii i Patronek, herb, fot. J. Raczkowski (2)

Historia

Obraz, ufundowany przez bp. Jana Zadzika, należał do ołtarza św. Rozalii przy ścianie wschodniej nawy północnej w kościele świętojańskim w Toruniu, za czasów bp. Jana Lipskiego przemalowany, w 1. ćw. XVIII w. został wmontowany w późnobarokową nastawę (dziś w kościele w Starogrodzie); wymontowany w 1946 r.; w 1973 r. dzieło poddano konserwacji i przekazano do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie, a później do tamtejszego pałacu biskupiego, gdzie znajduje się do dziś, jako depozyt parafii świętojańskiej w Toruniu.

W 2022 r. prezentowany na wystawie czasowej Dioecesis nostrae patroni – wspólne dziedzictwo diecezji chełmińskiej i toruńskiej, Muzeum Diecezjalne w Toruniu
25 III–31 VIII 2022 (zob. DIOECESIS NOSTRAE PATRONI 2022 , nr kat. 1).

Rozpoznanie

Obraz wykazuje znamiona dwufazowości: wyraźne różnice ręki zachodzą pomiędzy namalowaną staranniej i z większą finezją postacią św. Rozalii a nieco surowszymi, malowanymi bardziej impastowo figurami patronek, które zostały ciasno wkomponowane w boczne partie pola obrazowego. Jego powstanie wiąże się z biskupem Janem Lipskim, którego fundację poświadcza zarówno herb na obrazie, jak i zapisy archiwalne. Był on bezpośrednio zaangażowany w kontrreformacyjną odnowę kultu średniowiecznych mistyczek, które ustanowił patronkami pruskimi; uroczystość zatwierdzenia ich kultu z odsłonięciem obrazu odbyła się 3 maja 1637 r. Najpewniej na zlecenie bp. Lipskiego obie postaci zostały z tej okazji domalowane do wykonanego niewiele wcześniej, autonomicznego wizerunku św. Rozalii, której relikwie (w Toruniu od 1634 r.) i kult w kościele świętojańskim wiążą się z inicjatywą jego poprzednika, bp. Jakuba Zadzika. Fakt domalowania postaci – odnotowany po raz pierwszy przez RACZKOWSKI / BUCŁAW 2022 – potwierdza zarówno wnikliwa analiza formalna (różnice w proporcjach, manierze malarskiej, detalach, sposób kadrowana), jak i obserwacja w światłach technicznych IR i UV, ujawniająca częściowe przemalowanie postaci św. Rozalii (RACZKOWSKI / BUCŁAW 2024, s. 125-127); w ten sposób można też interpretować zapiskę źródłową z listu bp. Lipskiego „Imagines earundam DIvarum (…) imagini S. Rosaliae (…) adiunctas”.

Pierwotny obraz przedstawiał najpewniej Rozalię w scenerii pejzażowej (niestety, żadne techniki nie ujawniły pierwotnego tła); oparty był na grafice Velariana Regnarda (wariant I) z 1627 r. (RACZKOWSKI / BUCŁAW 2024, s. 127). Został najpewniej namalowany w Krakowie i trafił do Torunia wraz z relikwiami świętej.

Wizerunki bł. Doroty z Mątowów i bł. Juty z Chełmży to najstarsze zachowane malowane przedstawiania tych postaci w Prusach, być może oparte o starsze, średniowieczne pierwowzory.

W związku z oficjalną promocją kultu patronek pruskich i stałą czcią św. Rozalii wynikającą z zagrożenia epidemicznego, od początku XVIII w. obraz stopniowo pokrywano złotniczymi aplikacjami, zob. RACZKOWSKI / BUCŁAW 2022.