Zwiastowanie i Pochód Trzech Króli, ok. 1340 i k. XIV w.

0,9 × 1,62 m (Królowie); 2,15 × 0,62 m (Maria)

LOKALIZACJA: nawa południowa, 3. szkarpa, ściana południowa i zachodnia, poniżej przedstawienia św. Krzysztofa: Trzej Królowie i Archanioł na ściance zachodniej przypory , Maria na występie muru południowego.

Tempera na pobiale wapiennej.
Pigmenty zidentyfikowane w Zwiastowaniu (pomiary składu pierwiastkowego XRF – J. Raczkowski, 2019): azuryt, cynober, czerwień żelazowa, minia ołowiowa. Elementy tronu złocone za podkładzie z czerwieni żelazowej (pomiary reliktów ażurowej konstrukcji tronu po prawej stronie, podniebia baldachimu oraz cokołu tronu po stronie lewej), nimby srebrzone na podmalowaniu z brązu żelazowego.
Pigmenty zidentyfikowane w przedstawieniu Trzech Króli (badania składu próbek POKSIŃSKA 1990, s. 16; pomiary składu pierwiastkowego XRF – J. Raczkowski, 2019): azuryt, cynober, czerń organiczna, czerń roślinna, czerwień żelazowa, minia ołowiowa, pigmenty żelazowe (ugry, ochry), zieleń malachitowa. Korony i gwiazda prawdopodobnie złocone (w pomiarze XRF obecne Au) na podmalowaniu z pigmentu żelazowego.

____________________

Kompozycja symultaniczna, wprowadzona na ścianę w dwóch fazach (starsza: Trzej Królowie i widok miasta, młodsza – Zwiastowanie i główka Marii w obrębie architektury).
Na uskoku ściany południowej Maria, w nimbie wokół głowy, odziana w luźne szaty (?), klęczy przy pulpicie ze złożonymi do modlitwy rękami; za nią ukazano fotel o półkolistym zaplecku, nad jej głową zawieszony jest kaganek. Ukazana pod ujętym perspektywicznie architektonicznym baldachimem, którego wieloboczna wieża znacznie przekracza wysokość pasa kompozycji na sąsiedniej ścianie. Postać zwrócona jest w lewo i nienaturalnie wychylona ku przodowi, głowę odchyla natomiast do tyłu, w stronę anioła, ukazanego przy brzegu ścinaki zachodniej. Znad piersi Marii ku górze rozwija się banderola z inskrypcją „Ecce ego ancilla Domini […]” (dalszy fragment napisu nieczytelny).
Kompozycja na sąsiedniej ściance ma wspólne, błękitne, neutralne tło, od góry ograniczona jest pasem czarnej inskrypcji na białym tle, podobny pas – niestety, o zatartym już napisie – biegnie u dołu obrazu. Po lewej stronie Archanioł Gabriel, ujęty lewym profilem, w dynamicznej pozie kroczy ku Marii, wychylając ku niej tors, ręce wyciąga przed sobą, trzymając w nich banderolę; spiczaste skrzydła postawione są ku górze, pofałdowania szat podążają za ruchem ciała, rozwiany kraniec czerwonego płaszcza podkreśla ruch postaci. Po środku kompozycji – umowne wyobrażenie Betlejem jako założenia architektonicznego w kolistym kręgu murów z blankami; ujęte perspektywicznie, w widoku z góry. Wszystkie zabudowania i mury malowane ceglastą czerwienią i wykończone czernią (kontury, otwory okienne) oraz bielą (dachówki). Na osi graniasta wieża, do której przylegają z dwóch stron budowle o dwuspadowych dachach (po lewej – trzynawowa bazylika), w przedniej części muru brama z pojedynczą arkadą oraz schodami, ujętymi w wysoką szyję bramną z rzędami półkolistych otworów strzelniczych. W krąg murów po lewej stronie wrysowany powiększony, zgeometryzowany żłóbek z Dzieciątkiem w zawijakach; za żłóbkiem widoczne są głowy zwierząt; z lewej strony nieproporcjonalnie duża głowa Marii w maforium i nimbie, pochylona nad żłóbkiem, a wyłaniająca się sponad wiklinowego płotu, niemającego kontynuacji w architekturze muru. Prawą część kompozycji zajmuje wyobrażenie Trzech Króli, stojących w izokefalicznym szeregu na pasie murawy. Wszyscy ukazani są koronach, odziani w długie tuniki i powłóczyste płaszcze z gronostajowymi kołnierzami obejmującymi ramiona, rękawice oraz obuwie o wydłużonych noskach, z paskiem na śródstopiu, w dłoniach niosą dary. Postać po lewej stronie, z długą siwą brodą, trzyma niewielką szkatułę z dwuspadowym wiekiem; monarcha ukazany w środku, o krótkiej rudej brodzie, niesie w lewej ręce cylindryczną puszkę na wysokiej stopie, prawą rękę unosi ku górze i wskazuje na gwiazdę, postać po prawej stronie – jasnowłosy młodzieniec bez zarostu – niesie płaską kasetkę. Najstarszy władca kieruje się w stronę Betlejem, dwie pozostałe postaci zwrócone są ku sobie.

____________________________
WPIS: © Monika Jakubek-Raczkowska & Juliusz Raczkowski, 2023

Zalecane cytowanie:
Jakubek-Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, Zwiastowanie i Pochód Trzech Króli…
Inwentarz Sztuki Torunia online, Kościół NMP – Wystrój malarski, 2023
https://heritage.torun.database.umk.pl/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-marii-panny-w-toruniu/

Stan zachowania

Stabilny, po konserwacji-restauracji w 1990 r. Cała kompozycja jest bardzo silnie przetarta i miejscami zupełnie nieczytelna (postać Marii, głowa i szczegóły postaci archanioła oraz napis na filakterii, twarze monarchów – wytarte są do pobiały i widoczne dzięki wyodrębnieniu z tła); obserwacja w światłach technicznych nie pozwala niestety na odczytanie słabo zachowanych fragmentów. Rysunek konturowy zachowany jest dość dobrze, ale plamy barwne są w wielu miejscach spudrowane (szaty królów). W partii tła liczne ubytki są uzupełnione i scalone kreską. Najlepiej przetrwały partie baldachimu nad klęczącą Marią oraz architektura Betlejem.

Dokumentacja fotograficzna

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 1

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 2

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 3

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 11

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 4

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 5

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 6

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 7

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 10

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 9

Pochód Trzech Króli, fot. J. Raczkowski, 8

Zwiastowanie, fot. J. Raczkowski, 1

Zwiastowanie, fot. J. Raczkowski, 5

Zwiastowanie, fot. J. Raczkowski, 2

Zwiastowanie, fot. J. Raczkowski, 3

Historia

Malowidło – mimo pozornej spójności – powstało w dwóch fazach chronologicznych w XIV w. Zatynkowane, a następnie odkryte wraz z resztą dekoracji na szkarpach w końcu XIX w.: ACTA DER KöNIGLICHEN KREISBAUVERWALTUNG 1856–1909 (J. Heise, dane z maja 1892, s. 196–197): „Unter dem St. Christophorus übergreifend auf das vorhergehende Wandfeld eine Darstellung der Hl. Drei Könige, Gesichtszüge ganz verwischt, nur Umrisse und Lokalfarben, nicht restaurationsfähig. Neben dem Bilde eine Inschrift, vielleicht zu St. Chrisophorus gehörend, nicht deutlich“.

Rozpoznanie

W dotychczasowych badaniach przyjmowano wykonanie malowidła w ramach tej samej kampanii, co obrazów na szkarpach i zgodnie datowano je na lata 1380–1390. KRANTZ-DOMASŁOWSKA 2008 upatrywała w nim prywatnej donacji; BŁAŻEJEWSKA / PILECKA 2009 wskazały na jego funkcję wotywną, powiązaną z podróżą (patroni dobrej podróży pod obrazem św. Krzysztofa, związanym z tym samym patronatem) lub z ars bene moriendi.

Malowidło jest zdecydowanie niejednorodne (sceny Zwiastowania i wędrówki Trzech Króli różnią się modelunkiem, koncepcją kompozycyjną, proporcjami figur i sposobem ujęcia): powstało w dwóch fazach. Na pierwszym etapie obejmowało przedstawienie trzech króli i Betlejem, być może dopełniała je scena z tronującą Madonną z Dzieciątkiem. Zarówno cechy fryzur i kostiumu, jak i cechy formy – linearyzm, kaligrafia linii, giętkie wiotkie figury – każą datować pierwowzory tej partii dzieła nawet na 1. ćwierć XIV w. (co jest możliwe wobec nowej chronologii budowy kościoła) i upatrywać dla nich źródła w malarstwie zachodnim (np. kolońskim). Redakcja ikonograficzna, w której tradycyjny obraz żłóbka zastąpiono aluzją do kościoła Narodzenia może czynić z tego dzieła symbol pielgrzymki do Ziemi Świętej, wynikający z franciszkańskiej opieki nad miejscami świętymi (na co wskazała BŁAŻEJEWSKA 2005 (1)); biorąc pod uwagę popularność peregrynacji do Kolonii, miejsca kultu Trzech Króli – może to być symbol praktyki pielgrzymkowej w ogóle.

W drugiej fazie powstało Zwiastowanie, cytujące obramienie architektoniczne z monumentalnych kompozycji malarskich na szkarpach, i malowane zapewne równolegle z nimi, po połowie XIV w. Wskazuje na to układ postaci Marii (por. Zwiastowanie z Poliptyku Toruńskiego), upozowanie Archanioła (z nienaturalnie ustawionymi stopami), dekoracyjne warstwowe draperie szat i jego skierowane w górę skrzydła o bardzo długich lotkach (por. Quinitas z Poliptyku Toruńskiego). Konieczność dostosowania przedstawienia do częściowo już wykorzystanego pola obrazowego może tłumaczyć rzadką inwersję postaci w Zwiastowaniu (anioł ukazany jest po prawicy, zamiast po lewicy Marii). „Łącznikiem” ikonograficznym pomiędzy obydwiema partiami malowidła uczyniono być może głowę Marii, wprowadzoną nienaturalnie, addycyjnie, w obręb przedstawienia Betlejem. Dzięki temu całość kompozycji nabrała cech narracji, przekształcając się w cykl obrazowy, związany z Inkarnacją i Epifanią Chrystusa (Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli).